13.05.02 12:33:28

1, 2, 3

(ardı)

Qafqaz qoşunlarının yeni komandanı täyin edilmiş qraf V.Zubovsa bu vaxt şähärdäki ermänilärin satqınlığı näticäsindä 1796-nın 10 mayında Därbändi, 6 iyunda Qubanı, 13 iyunda Bakını tutdu. (Şah bunları Buxara vä Märvi dä ram etmäyä hazırlaşdığı vaxt eşitmişdi). 21 oktyabrda Gäncäyä hücum edän ruslar bu şähäri dä tutdular. Oktyabrın sonunda Zubov rus qoşunlarının qärargahını Yeni Şamaxıya (Ağsuya) köçürdü. O, Azärbaycanın quzeyindä qışlayaraq 1797-nin yazında Azärbaycanın güneyindä Ağamähämmäd şaha zärbä endirmäk niyyätindäydi.

Ağamähämmäd şah Xorasan vä Türküstan mäsäläläriylä mäşğul olmağa xüsusi önäm verirdi, çünki o, rusların Nadir şahın hökmü altında bulunmuş Türküstana da tamah saldıqlarını bilir vä onların istäklärinin qarşısını vaxtında almaqçün bu torpaqlarda imperiya nüfuzunu bärpa etmäk istäyirdi. Häyat şahın nä qädär uzaqgörän olduğunu täsdiqlädi.

Ağamähämmäd şah öncä 200 min tümän pul verib Bälx şähärini qan tökmädän Şah Zamandan geri aldı. Sonra da özünü müstäqil sayan Şah Säid xanı cäzalandırmaqçün Buxara säfärinä hazırlaşdı. Ancaq bu zaman Qarabağda İbrahimxälil xanın yenidän ruslarla älaqälär yaratdığını vä asiliyä başladığını, eyni zamanda rusların Türküstana ordu göndärdiyini eşitdi. Şah düşündü ki, Buxaraya hücumu Şah Säidi ruslara sığınmağa vadar edä bilär vä bu, daha ağır näticä verär, buna görä dä Qarabağ säfärini qabağa keçirdi.

Xorasanı ram edäräk Mäşhäddän Tehrana gälän vä Rusiyayla müharibäyä hazırlığı tam sürätlä aparan şah bir qädär sonra mälumat aldı ki, II Yekaterina ölüb vä onun yerindä äyläşän oğlu I Pavelin ämriylä rus qoşunları Qafqazdan geri çağrılıb, çünki anasından färqli düşünän I Pavel Qafqaza yox, Türküstanın alınmasına daha çox önäm verirdi (o, tezliklä Türküstana böyük bir ordu göndärdi vä xoşbäxtlikdän, bu ordu Qaraqum sährasında mähv oldu). Yeni çarın göstärişiylä rus qoşunları Azärbaycanın quzeyini 1796-nın dekabrından tärk etmäyä başladı vä 1797-nin yazında quzey torpaqlarımız artıq onlardan tämizlänmişdi.

Qafqazda da imperatorun daxili siyasätindä än önämli yerlärdän birini tuturdu. Orada Rusiyayla müharibänin qaçılmaz olduğunu görän Ağamähämmäd şah uzun süräcäk Qafqaz säfärinä hazırlaşdı. Onun ämriylä imperiyanın bütün sänaye vä sänät märkäzlärindä tüfäng düzäldilmäsinä başlanıldı, iki qurğuşun mädäni yeniläşdirildi, İsfahanda top vä top gülläsi istehsalının äsası qoyuldu.

1797-nin yazında öncä Talış xanlığını älä keçirän Ağamähämmäd şah 300 min ähalinin yaşadığı Qarabağa ikinci hücuma başladı. O, väliähdi Xanbaba Cahanbaninin oğlanları Abbas Mirzä, Mähämmädqulu Mirzä vä Hüseynäli Mirzäni dä döyüş meydanına aparmışdı ki, müharibäyä alışsınlar. Turkänd dağının yanında dayandıqları ilk gün şah müharibäni necä aparmaq qaydaları haqqında onlara çoxlu öyüd-näsihät verdi. Bu näsihät vä tälimatlar xüsusän Abbas Mirzäyä faydalı oldu – sonralar o, Qacar qoşununun baş komandanıykän Turkänd dağının zirväsini tutaraq rus qoşunlarının oradan keçmäsinin qarşısını aldı.

Öncä Pänah xanın tikdirdiyi Äsgäran qalasına yürüş edän şah dörd günlük mühasirädän sonra bu qalanı hücumla aldı. Qacar ordusu 2 minä yaxın äsgär itirsä dä Äsgäranın alınmasıyla Şuşaya yol açıldı.

Şuşaya çataraq şähäri mühasiräyä alan şah qala hasarını topla dağıtmağı ämr etdi. İbrahimxälil xan gördü ki, toplar susdurulmasa şähär äldän gedäcäk, ona görä dä şähärdän çıxıb şahın Topxanaya yığdığı topları mähv etmäkçün hücuma keçdi. Belä hal yarana biläcäyini qabaqcadan näzärä alan şah işini ehtiyatlı tutmuşdu. Doğrudur, o, İbrahimxälil xanın şäxsän özünün şähärdän çıxacağını heç ağlına da gätirmirdi, çünki bu, qoşun başçısı üçün bağışlanılmaz bir sähvdi, ancaq şähärdän çıxan qüvvänin topları mähv etmäk istädiyini görän şah onların şähärä qayıdış yolunu käsmäyi bacardı vä mühasiräyä salaraq qırdı. İbrahimxälil xan şahın toplarını sıradan çıxarsa da artıq şähärä qayıda bilmädi vä canını ölümdän güclä qurtararaq Balakänä, qohumu Ümmä xanın yanına qaçdı. Ağamähämmäd şah qaçan xanı izlätmädi, çünki Şuşanın alınmasını onun mähvi saydı. Xanın yersiz igidliyi Şuşanın äldän getmäsini sürätländirdi.

Ağamähämmäd şah Şuşa ählinä xäbär yolladı ki, İbrahimxälil xan sizi ataraq qaçıb; şähär ähalisi bundan sonra da täslim olmayaraq müqavimät göstärsä onların canına, malına vä namusuna Kirman vä Tiflisdäki kimi täcavüz ediläcäk.

Şuşalılar bu müraciätdän sonra şähärin baş ruhanisi axund Hacı Babäki şahın hüzuruna danışığa göndärdilär vä bu ağıllı ruhaninin müdrikliyi sayäsindä Ağamähämmäd şah Qacar täslim olan Şuşa ählindän 200 min äşräfi bac (müharibä xärci) aldı vä onlara toxunmadı. Şah yalnız İbrahimxälil xanın Qarabağdakı bütün mülklärini müsadirä etdi.

Şuşaya härbi hakim täyin edän şah qoşuna şähärdän dışarıda dayanmaq göstärişi verdi ki, äsgärlär ähaliyä ziyan yetirä bilmäsinlär.

Ağamähämmäd şahda güclü oynaq ağrıları vardı. Bu ağrılar här däfä şiddätlänändä än azı on beş gün çäkärdi. Şuşada olarkän dä xästälänmiş imperator öz särkärdäsi Mähämmädhäsän xan Qacarı ağır toplarla Şamaxı qalasını alaraq Şirvanı tutmağa, Mustafa xanı itaätä gätirmäyä göndärdi. Bir az sonra özü dä sağalaraq Şamaxıya getdi.

Mühasiränin 12-ci günü şähär qalası top atäşlärindän uçub dağıldı, äsgärlär sel kimi şähärä doldu, ancaq Mustafa xan qaçıb canını qurtara bildi. Bundan sonra şähäri qoruyanlar müqavimäti dayandıraraq täslim oldu. Ağamähämmäd şah şähärä girdi.

Müharibä qanunlarına görä, şah müqavimät göstärän Şamaxı ähalisini cäzalandırmalıydı (kişilär öldürülmäli, qadınlar vä ämlak äsgärlär arasında bölüşdürülmäliydi). Ancaq bir türk imperatoru olduğunu Şuşada öz alicänablığıyla sübut etmiş Ağamähämmäd şah bu türk şähärindän dä cäzanı götürdü, häm dä şah Şamaxıda daha insaflı davrandı – näinki qarät färmanı vermädi, näinki şamaxılılardan bac da almadı, hätta äsgärlärä çatası qänimätin pulunu (bu xärc ähalidän alınmalıydı) öz cibindän ödädi.

Ancaq Qacar imperatoru Mustafa xanın Şirvandakı bütün mülklärini müharibä qanunlarına äsasän müsadirä etdi.

Şah Şamaxıdan yenä Şuşaya döndü.

Ağamähämmäd şah Qacar gäncäli Cavad xanı vä bakılı Hüseynqulu xanı, İbrahimxälil xanın baş väziri Molla Pänah Vaqifi vä xanın qardaşı oğlu Mähämmäd bäy Cavanşiri (Batmanqılıncı) häbs etdirmişdi vä sonuncu iki näfäri ertäsi gün öldürtmäyä söz vermişdi.

İmperator Şuşada öyrändi ki, saray adamlarından Sadıq Gürcü (Sadıq xan Nähavändi) Şamaxıda 2 näfär färraşla birgä bir dövlätlinin evinä gedäräk şahın adından täläb etmäklä 5 min tümän pul vä zinät äşyası götürüb. Bunu özläri dä täsdiqläyändän sonra şah onları häbs etdiräräk sabah öldürtmäyä qärar verdi. Labüd ölüm qarşısında qalan hämin üç şäxs (Sadıq Gürcü, isfahanlı Xodadad vä mazandaranlı Abbas) 21 zilhiccä 1211-dä (17 iyun 1797) gecä sui-qäsdlä şahı qätlä yetirdi. (Bu sui-qäsdi Fätäli şah Qacarın, Mähämmäd bäy Cavanşirin, Molla Pänah Vaqifin, Sadıq xan Şäqaqinin… täşkil etdiyini bildirän qaynaqlar da var).

Ağamähämmäd şah çöl şäraitindä tählükäsizliyi xeyli gücländirsä dä şähärlärdä bir elä ehtiyatlı davranmaz, inzibatçılıqdan qaçardı. Bunun cäzasını o, Şuşada çäkdi – mähz inzibatçılığı zäiflätmäsi näticäsindä sui-qäsdçilär çadırına girä bildilär, onu öldürmäyi vä yanındakı särvätin çoxunu talamağı bacardılar.

İlk baxışda Ağamähämmäd şahın öldürülmäsi tam täsadüf kimi görünä bilär vä täässüf ki, bütün qaynaqlar bu faktı indiyädäk yalnız bu cür dä täqdim edir. Ancaq, bizcä, istär Ağamähämmäd şah Qacarın, istärsä dä Nadir şahın qätlä yetirilmäsini qätiyyän täsadüf saymaq olmaz. Niyä? Birincisi, här iki sui-qäsd az qala eyni ssenari üzrä yerinä yetirilib (bu isä onların eyni märkäzdän hazırlanıb gerçäkläşdirildiyini göstärir). İkincisi, XVIII yüzildä öz qılınclarıyla Şärq dünyasının iki möhtäşäm imperiyasını qurmağı bacarmış iki än azman, än ağıllı vä än qätiyyätli imperatorunun terror üçün seçilmäsi dä heç cür täsadüf ola bilmäz. Üçüncüsü, bu iki qäsdin tarixi baxımdan qısa vaxtda – 50 ilin içindä (1747-1797) baş vermäsi dä düşündürücüdür.

Bäs Ağamähämmäd şahın (Nadir şahın da) qatillärinin arxasında kim dayanıb, äsl sifarişçi kim olub? Bu sorğuya än doğru cavab yalnız bu sualların qarşılığında alına bilär: onlar än çox kimä mane olurdular, onları öldürtmäk än çox kim(lär)ä faydalıydı? Älimizdä bu gün heç bir tarixi sänäd-sübut olmasa da, bizcä, hamıdan çox Rusiya, İngiltärä vä Fransadan şübhälänmäyä haqqımız var. Axı Rusiya Däli Petronun väsiyyätini yerinä yetiräräk isti dänizlärä çıxmaq istäyir, ancaq qarşısında nähäng Nadir şahı vä Ağamähämmäd şahı görürdü – onun işğal etdiyi Qafqaz torpaqlarını yalnız bu iki şah geri qaytarmışdı. (II Yekaterinanın Ağamähämmäd şahı devirmäk planı da boş söz deyildi). İngiltäräninsä yerini Nadir şah häm Hindistanda, häm dä Kängär/Fars körfäzindä dar etmişdi. Bundan başqa, här iki imperator Rusiya, İngiltärä vä Fransanın Şärqin strateji baxımdan bu än mühüm mäkanında äl-qol açmasına imkan vermämäklä yanaşı, bütövlükdä onların Şärqdä häyata keçirmäyä başladıqları işğalçılıq, müstämläkäçilik siyasätinin gerçäkläşdirilmäsindä än ciddi maneäyä çevrilmişdi. Täsadüfi deyil ki, häm Nadir şah, häm dä Ağamähämmäd şah öldürüldükläri gündän indiyädäk mähz Rusiya vä Avropa qaynaqlarında az qala insan qanı içän yırtıcı kimi qälämä verilmäkdädir…

Cinayätin ertäsi günü şahın alay räisi Sadıq xan Şäqaqi qatilläri yaxaladı. Onları väliähdin anası vä şahın xalası başda olmaqla Qacar xanımları çarmıxa çäkdirdilär.

Mähämmädhüseyn xan Qacar şahın öldürülmäsi xäbärini väliähd Xanbaba Cahanbaninin Şuşadakı kiçik qardaşı Hüseynqulu xana çatdırdı. Hacı İbrahim xan Käläntärdän başqa, şahın bütün adamları cänazäni yerdä qoyub axşamadäk Şuşadan qaçdılar, çünki şuşalılardan qorxurdular. Hacı İbrahim xan Käläntär şahın cänazäsini axund Hacı Babäkin yanında ämanät qoydu ki, sonra däfn etsinlär. O, şahdan qalmış sältänät cavahirlärinin yağmalanmasına da imkan vermäyäräk onları väliähdin oğlanlarıyla Tehrana göndärdi (ancaq şah xäzinäsinin mühüm bir hissäsini Mähämmäd bäy Cavanşir älä keçirä vä Xäzinä qayasında basdıra bilmişdi). Şirazda olan väliähd Xanbaba Cahanbani Hacı İbrahim xan Käläntärin göndärdiyi mäktubu alaraq şahın ölümündän 27 iyun 1797-dä xäbärdar oldu.

Ağamähämmäd şah Qacarın övladı olmadığına görä onun taxtında väliähdi äyläşdi vä Xanbaba Cahanbani 1798-in Novruz bayramında özünä Fätäli şah ünvanını götüräräk 37 il (1797-1834) hökmdarlıq etdi.

Fätäli şahın göstärişiylä Ağamähämmäd şahın cänazäsi Şuşadan Tehrana gätirildi vä oradan Näcäf şähärinä göndäriläräk 8 yanvar 1798-dä birinci imam häzrät Älinin mäqbäräsi yaxınlığında däfn edildi.

***

Ağamähämmäd şah hädsiz müsbät keyfiyyätläri olan türk imperatoru, görkämli dövlät başçısıdır. Nä yazıqlar ki, türkün dünyanın dörd cähätindäki saysız-hesabsız düşmänläri bu böyük şäxsiyyäti bugünädäk yalnız än mänfi yönlärdän tanıtmağa çalışıb vä onlar istädiklärinä xeyli däräcädä çatıblar da.

Här şeydän qabaq, göstärmäliyik ki, Ağamähämmäd şah Qacarın bir hökmdar olaraq hakimiyyätini sürdürmäsi, istär äyanlarına, istärsä dä sıravi täbäälärinä öz nüfuzunu qäbul etdirmäsi başqa şahlara nisbätän müqayisäolunmaz däräcädä çätindi, çünki tarixdä Ağamähämmäd şahadäk hälä heç bir xädim näinki şah, heç än kiçik bir bölgänin ağası, yaxud qoşun başçısı da ola bilmämişdi, çünki adamlar belä bir şäxsin ağalığını özlärinä häqarät sayırdılar. Ağamähämmäd şahın näinki düşmänläri, hätta bir çox qohum vä yaxınları da bir xädimin ağalığı altında bulunmaq istämäyäräk üsyan edirdi. Ancaq müstäsna ağıl vä därrakäsiylä, sonsuz dözüm vä bacarığıyla o, qeyri-mümkün olan bir şeyi gerçäkliyä çevirdi – näinki adicä şah, hätta böyük bir imperiyanın qurucusu vä äzämätli hökmdarı olmağı bacardı!

Sözsüz ki, istär hakimiyätdä, istärsä dä adi häyatda qazandığı möhtäşäm qäläbälärini o, xädimliyi üzündän bütün yaşamı boyunca bir an da unuda bilmädiyi şäxsi psixoloji sarsıntılarından yuxarıda dayanmaq bacarığı sayäsindä äldä edib. Ancaq özünä dä qalib gälmäk bacarığına o, hädsiz ruhi göynärtilär bahasına yiyälänib – bir çox tarixçilärin bildirdiyinä görä, Kirman fäthindän sonrakı bütün şahlığı boyunca onu bir däfä dä gülän görmäyiblär. (Hätta Lütfäli xandan qalmış än mäzäli tälxäk dä şahı güldürmäyi bacarmayıb).

Ümumiyyätlä, Ağamähämmäd şah öz içindäki bütün emosiyalara ağalıq etmäyi bacarmışdı. Tarixçilärin yazdığına görä, o, heç vaxt duyğularını üzündä bildirmäz, qäzäbdän qızarıb pörtmäz, coşub özündän çıxmaz, hirsli vaxtında säsini ucaltmaz, äsäbi halda cäza vermäz, hätta mähkumların hökmlärini dä sanki xidmätçidän su istär kimi sakitliklä, tämkinlä söylärdi.

Ağamähämmäd şah da Şah İsmayıl kimi tämiz bir türk (Qacar) varlığına dayanaraq yeni bir türk xanädanı qurdu. O, bütün hakimiyyäti boyunca mähz türk tayfalarını: avşarları, xalacları, bayatları, qaragözlüläri vä b. özünün härbi-siyasi qüvväsinin dayağına çevirdi. Onun vä sonrakı bütün Qacar şahlarının çağında (1925-ädäk) sarayın vä ordunun dili äsasän doğma türk diliydi. (S.Vurğunun “Vaqif” dramında Ağamähämmäd şahın türk dilinä nifrät etmäsi, onu bäyänmämäsi haqqında yazılanlar tarixi gerçäkliyin tährifindän başqa bir şey deyil).

Ağamähämmäd şahın özü vä ondan sonra gälän bütün Qacar hökmdar vä şahzadäläri toy, yas, härbi yürüş vä b. märasimlärinin qädim türk adät-änänäsinä uyğun keçirilmäsinä ciddi diqqät yetirirdilär. Onların hamısının yaylaq vä qışlaq sarayları vardı, yürüşlär zamanı çadırda qalırdılar. Türk änänälärini yaşadan Qacar xanımları başqa müsälman ölkälärindän färqli olaraq sarayın siyasi häyatında fäal iştirak edirdilär. Mäsälän, Ağamähämmäd şahın anası Ceyran xanım ärini vä oğlunu hakimiyyätä gätirmäkçün däfälärlä at belindä qılınc çalmışdı.

Qacarların dövlät emblemi kimi Aslan vä Günäş (Şirü Xurşid) täsvirinin götürülmäsi dä Sälcuqlular vä Elxanlılardan gälän qädim türk änänäsinä sädaqätdän doğur (bu emblem räsmän Mähämmäd şah Qacarın çağında täsdiqländi).

Olduqca uzaqgörän olan Ağamähämmäd şah Qacar imperiyanın özündän sonra da tämiz türklärin älindä qalmasından ötrü qardaşı oğlu vä väliähdi Baba xana belä väsiyyät etmişdi: “Bäylärbäyi Mirzämähämmäd xan Däväli Qacarın qızını taxtın sändän sonrakı varisi Abbas Mirzäyä alarsan. Onların oğluna mänim adımı verib Mähämmäd Mirzä çağırarsınız. Bax, o, öz qanında iki böyük Qacar sülaläsinin qanını daşıyacaq. Mänim dayım Süleyman xan dövlätimiz üçün çox işlär görüb. Öz qızını onun oğluna verärsän. Onların nikahından doğulan qızı isä Mähämmäd Mirzäyä alarsan. Beläliklä, Mähämmäd Mirzädän doğulan uşaqlar här iki täräfdän sänin nävälärin olar”.

Bu väsiyyäti ilk däfä Azärbaycan oxucusuna çatdıran akademik Çingiz Qacar yazır: “Buradan belä bir näticä çıxarmaq mümkündür: Ağamähämmäd elä bir şahzadä istäyirdi ki, onun atası Qovanlı, anası Däväli qacarlarından olsun. Buna görä dä sonralar Baba xanın (Fätäli şahın) varisi kimi onun gürcü qızından doğulmuş böyük oğlu yox, Abbas Mirzä seçilmişdi”.

Qacar imperatoru ädalätli adamdı. Allahdan çox qorxduğuna görä heç bir cinayäti cäzasız, heç bir xidmäti mükafatsız qoymazdı, säbäbsiz kimsäni incitmäzdi. Ömrünün sonlarında ähalini vergilärlä çox yüklämämäyä çalışırdı. Täbii fälakät bölgälärindäki ähalinin vergisini hämin il ya azaldır, ya da bütünlüklä läğv edirdi. Dövlätlilärdän zorla pul alınmasına razı olmurdu. Onun hakimiyyäti sayäsindä varlanmış insanların dövlätinä göz dikmäzdi. Adi täbääläri onun dövründä, mäsälän, Nadir şahın çağında olduğu kimi maddi mährumiyyätlärä, hakimiyyät mämurlarının zülmlärinä uğramadılar, ona görä dä imperatorun şäxsiyyätinä incäliklä bäläd olan vicdanlı tarixçilärin, demäk olar ki, hamısı Ağamähämmäd şahı ähaliylä mülayim davranan hökmdar kimi tanıdıb. Äsl dindar olan, namazını heç vaxt ötürmäyän, başqa dinlärdän olan insanları da incitmäyä qoymayan şah alimlärä vä ruhanilärä (onların içindä dä seyidlärä) xüsusi hörmätlä yanaşır, onların maddi väziyyätinin hämişä yaxşı olmasına çalışırdı. Ağamähämmäd şahdan qabaq yähudiläri sinaqoqlarında ucadan Tövrat oxumaq üstündä cäzalandırır, atäşpäräslärä äziyyät verirdilär; o, färmanla bu halların qarşısını aldı.

Ağamähämmäd şah iradäli vä sözübütöv adamdı. Taxta oturduğu gündän dünyaya göz yumduğu anadäk dediyi bütün sözläri, verdiyi bütün vädläri yerinä yetirmişdi. O, üräyindä tutduğu niyyätlärinä çatmaqçün son anadäk çarpışmışdı. Sältänätdä, häyatda nä qazanmışdısa heç käsin himayäsi olmadan, heç käsä arxalanmadan yalnız öz ämäyi, öz iradäsi sayäsindä äldä etmişdi.

Täbiätcä qänaätcil adamdı, israfçılığın düşmäniydi, buna görä bäziläri onu xäsis dä adlandırıb. Öz gälir vä çıxarını däqiq ölçüb-biçär, elä edärdi ki, heç zaman borc almağa ehtiyac duymasın. Bunun näticäsidir ki, özündän sonra 50 kürur (25 milyon) tümän şäxsi särväti qaldı. Saray adamlarının maaşını şah vaxtlı-vaxtında öz cibindän ödäyär, müharibädä hälak olan äsgärlärin ailäsinä täqaüd verärdi.

Hädsiz savadlı olan Ağamähämmäd şah bir çox elmlärin, o sıradan torpaqşünaslığın da mahir bilicisiydi. Öz şäxsi täcrübälärinä äsaslanan şah bu sahädä çoxlu yeniliklär dä etmişdi. Jan Gevr adıyla tanınmış müällif yazır: “Hämişä deyirdi ki, här bir äkinçi öz torpağını, äkin yerini tanımalıdır. Bilmälidir ki, bu torpaq hansı bitki üçün yararlıdır. Torpağı nazik vä xırda deşikli bir qabın içinä doldurub üzärinä yavaş-yavaş su tökürdü, su torpaqdan keçib bir qabda yığılırdı. Sonra äkinçiyä deyirdi ki, suyu dadsın. Ägär su şormäzä olurdusa deyirdi bu torpaqda yaxşı qovun-qarpız yetişär; ägär suyun dadı turş olurdusa deyirdi bu torpaq arpa-buğda äkmäk üçündür. Suyun dadı acı olanda deyirdi bu torpaqda pambıq yaxşı ämälä gälär. Ağamähämmäd heç bir mädräsädä torpaqşünaslıq därsi oxumamışdı, här nä bilirdisä ancaq öz istedadı vä qabiliyyäti sayäsindä äldä etmişdi. Bu biliyin näticäsiydi ki, onun tarlalarından hämişä yaxşı mähsul äldä edilirdi”.

Mütaliäni çox sevän şah säfärä çıxanda kitabxanasını da özüylä aparardı.

Ağamähämmäd şah Qacarın adı türk dövlätçiliyi tarixindä özünä äbädi şäräfli yer tutub. Bu qürur doğuran tarixi öyränmäk här birimizin borcudur.

1. Azärbaycan tarixi. Redaktor: prof. Süleyman Äliyarlı. Bakı: “Azärbaycan”, 1996.

2. Çingiz Qacar. Qädim vä orta äsrlär Azärbaycanının görkämli şäxsiyyätläri. Bakı: “Nicat”, 1997.

3. İslam Ansiklopedisi. 1.cilt, s.148; 4.cilt, ss.387-389; 6.cilt, ss.33-38.

4. Jan Gevr. Xacä şah. (Tarixi roman). Bakı: “Gänclik”, I kitab, 1993; II kitab, 1994.

5. Yılmaz Öztuna. İslam Devletleri. Devletler ve Hanedanlar. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1989, cilt:1, ss. 794-805.

6. Çinqiz Kadjar. Kadjarı. Baku: XXI YNE, 2001.

1, 2, 3