Azärbaycanda tähsilin väziyyätini araşdıran müstäqil Web sähifä

13.05.02 12:26:09

1539

  Giriş  |  İslahat  Azärbaycan  |  Dünya  |  Texnologiya  |  Mäqalälär  |  Müraciätlär  |  Referatlar  |

Ädalät Tahirzadä

Ağamähämmäd şah QACAR

(Tärcümeyi-hal oçerki)

 

Elmi redaktoru: İsmayıl MUSAYEV – M.Ä.Räsulzadä adına Bakı Dövlät Universitetinin professoru, tarix elmläri doktoru

Bu kitabça XVIII yüzildä dünyanın än görkämli hökmdarlarından biri, äzämätli türk Qacar imperatorluğunun qurucusu Ağamähämmäd şah Qacarın (1742-1797) yaşamından vä işlärindän danışır. Çoxsaylı qaynaqların incälänmäsi sonucunda yazılmış bu äsärdä Ağamähämmäd şah haqqında geniş bilgi verilir.

1, 2, 3

 YAZARDAN

Şanlı böyüklärimizi öz gözümüzdä kiçiltmäkçün düşmän nälärä äl atmayıb?! El yolunda, torpaq, Vätän yolunda canlarını qurban vermiş neçä-neçä qährämanımızı indiyä qädär dä söymäkdä, onların müqäddäs ruhunu incitmäkdäyik. Bu läyaqätli ulularımızdan biri dä XVIII yüzildäki qürur qaynaqlarımızdan olan Ağamähämmäd şah Qacardır. Nä yazıqlar ki, “Qacar” dedikdä soydaşlarımız, här şeydän öncä, Stalinin sevimlisi Sämäd Vurğunun “Vaqif” dramındakı “qatır cinsisiniz doğub-törämäz”, “mayan turş ayrandır, zatın qırıqdır” kimi tükürpädän tähqirläri yada salır, hämin şairin Qacarın dilindän söylädiyi:

Bir boynu olsaydı bäşäriyyätin,

Onu bir qılıncla vurardım yäqin -

beytini xatırlayır vä bu böyük Qacar imperatoruna mähz S.Vurğunun sözläriylä qiymät verir!

Täässüf ki, Äbdürrähim bäy Haqverdiyevdän (1870-1933) başqa, demäk olar ki, heç bir Azärbaycan alim vä yazıçısı, düşüncä vä söz adamı ölümündän keçän 200 ildä Ağamähämmäd şahın üzärinä än müxtälif düşmänlärimizin yaxdığı läkäläri tämizlämäyä azca da varsa çalışmayıb. Mähz Äbdürrähim bäy ilk däfä olaraq “Ağamähämmäd şah Qacar” (1907) adlı faciäsindä böyük imperatorumuzu xalqının sevgisini qazanmağa can atan, düşmäni silahdan çox tädbirlä mäğlub etmäyä üstünlük verän, özünü heç bir çätin durumda itirmäyän ağıllı, tämkinli vä tädbirli hökmdar, ölkäsini işğalçılardan tämizläyän, bacarıqlı särkärdä, beynälxalq siyasi şäraiti yaxşı bilän vä müharibä qanunlarına därindän bäläd olan mahir diplomat kimi säciyyäländirib, onun şäxsi faciälärinin vä bäzän onu amansız olmağa sövq edän amillärin mahiyyätini açmağa çalışıb.

Täässüf ki, Äbdürrähim bäyin açdığı gäräkli cığır näinki yola çevrilmädi, äksinä, tezliklä onu kol-kos basdı. Azärbaycanda xüsusän sovet dövründä – Stalin çağlarında çıxmış elmi vä bädii äsärlärdä Ağamähämmäd şahın häyatı, işläri vä düşüncäläri başdan-başa qäräzli tährifl edilib; hämin äsärlär saysız yanlışlıqlarla, tähqirlärlä doludur. Täässüf ki, bütün yazarlarımız tarixi qaynaqlara üz tutaraq gerçäklikläri öyränmäk äväzinä, rus alimi P.Butkovun, rus mütläqiyyätinin täässübkeşi olan çeşidli “Qarabağnamä” müälliflärinin XIX yüzildä söylädiyi ağ yalanları bugünädäk tutuquşu kimi täkrarlamaqdadır.

Nä qädär üräkağrıdan olsa da demäliyik ki, 1995-ädäk – Qacarlar näslinin läyaqätli oğlu, akademik Çingiz Qacarın Qacar sülaläsindän çıxmış böyük şäxsiyyätlärä, o sıradan Ağamähämmäd şaha da häsr etdiyi yazıların yer aldığı däyärli “Qädim vä orta äsrlär Azärbaycanının görkämli şäxsiyyätläri” kitabının ilk näşrinädäk (rusca) bu böyük Azärbaycan imperatorunun bütün ömür yolunu işıqlandıran heç bir Azärbaycan müällifinin ayrıca yazısına rast gälmirik.

Akademik Çingiz Qacarın elmi vä poliqrafik baxımdan yüksäk säviyyädä näşr olunmuş (täässüf ki, yalnız rusca) “Qacarlar” (2001) kitabısa Azärbaycan oxucusuna çox däyärli hädiyyädir. Bütün Qacar näslinin soyağacını än däqiqliklä incäläyäräk bärpa etmiş görkämli alimin bu yazılarının elmi ictimaiyyätimizdä vä ümumän xalqımızda Qacarlar, o sıradan imperator Ağamähämmäd şah haqqında yanlış düşüncälärin aradan qalxmasında mühüm rol oynayağına äminik.

Täbii ki, Çingiz Qacarın äsärlärini bu mövzudakı yazıların sonu yox, yalnız uğurlu başlanğıcı kimi däyärländirmäli, başqalarıyla yanaşı, bu azman türk xanädanı haqqında da araşdırmaları gündän-günä genişländirmäli, çoxlu elmi, bädii vä publisist äsärlär ortaya qoymalıyıq – bunu Azärbaycanın milli mänafeyi täläb edir.

Özülünü yenicä qoyduğumuz “Azärbaycan imperatorları” silsiläsindän olan bu ikinci yazını – görkämli türk xaqanı Ağamähämmäd şah Qacar haqqındakı bu kitabçanı biz Ağamähämmäd şahın işlärindän zövq ala-ala, onu sevä-sevä hazırlamışıq vä bu zaman bircä istäyimiz olub – soydaşlarımız da özünün bu ulu imperatorunu bizim kimi sevsin!

Universitet auditoriyalarında Azärbaycan ziyalılarının milli ruhlu bir neçä näslini yetişdirmiş, öz ölmäz äsärläriylä milyonlarca soydaşımıza yurdsevärlik vä elsevärlik därsi keçmiş görkämli xalq şairimiz, akademik Bäxtiyar Vahabzadä lütfkarlıq göstäräräk bu äsärä “Ön söz” yazdı. Sözsüz ki, Bäxtiyar müällimi bu işä sövq edän, här şeydän öncä, onun Ağamähämmäd şah Qacar şäxsiyyätinä hörmätidir. Vaxtilä täläbäsi olmağımdan qürur duyduğum sevimli müällimimä, yazdığı däyärli “Ön söz”ä görä därin minnätdarlığımı bildiriräm.

Ağamähämmäd şah QACAR

Azärbaycan Qacar imperiyasının qurucusu vä ilk hökmdarı Ağamähämmäd şah Mähämmädhäsän xan oğlu Qacarın özü vä yaratdığı dövlät millätimizin çoxminillik tarixindä şäräfli yer tutur. XVIII yüzildäki dünya hökmdarları içärisindä xüsusi mövqeyi olan, 1779-dan 1925-ädäk 146 il ağalıq etmiş möhtäşäm bir xanädanın bu böyük yaradıcısı 14 mart 1742-dä (bäzi qaynaqlarda: 20 oktyabr 1741-dä) Xäzär dänizinin cänub-şärqindä yerläşän Ästärabad vilayätinin (Mazandarandadır) dänizdän 36 km aralıdakı märkäzi Ästärabad şähärindä doğulub.

Böyük Ämir Teymurun (1370-1405) Suriyadan gätiräräk Qarabağ, Gäncäİrävanda mäskunlaşdırdığı, Ağqoyunlu Sultan Häsän bäyin (1453-1478) dä Diyarbäkirdän Azärbaycana köçürdüyü vä Säfävi dövlätini qurmuş 7 türk oymağından biri olan qacarların nümayändäsi – görkämli särkärdä Qarapiri bäy Qacar (Tozqoparan) da I Şah İsmayıl Säfävinin (1501-1524) Täbrizä ilk girdiyindä onunla çiyin-çiyinäydi.

Tezliklä qacarlar Azärbaycanda hakim mövqelärä ucaldılar. Mäsälän, Säfävi xanädanının Şäkidä ilk hakimi Toyğun bäy Qacardı (XVI yüzil). I Şah İsmayılın vaxtında qacarların bir bölümü Xızır bäy Qacarın da başçılığı altında Azärbaycanda – Gäncä (Cavad xanın da mänsub olduğu Ziyadoğulları tayfası qacarlardandır) vä İrävanda mäskunlaşdı.

I Şah Tähmasib (1524-1576) Xızır bäyin oğlu Kämaläddin Şahverdi xan Ziyadoğlu Qacarı sultan rütbäsi vermäklä Qarabağ vilayätinäGäncäyä (“bütün qacar el vä oymaqlarına”) bäylärbäyi täyin etdi (1547). İrävan vilayätinin (Çuxursäd) hakimläri Ämir Günä xan Qacar (1604) vä Qulu xan Qacar, İrävan xanlarısa Rusiya bu torpağımızı XIX yüzildä işğal edib ermänilärä veränädäk başdan-başa “Ziyadoğulları” soylu qacarlardı. Qacarlar Säfävilär çağında Azärbaycan, Kaxetiya, Gilan, Damğan vä Bistam, Qändähar, Xorasan vä b. yerlärdä hakimlik edirdilär.

 

1, 2, 3