13.05.02 12:26:09

1, 2, 3

(ardı)

Şahverdi sultanın oğlu Xälil xan bir müddät sonra Mazandaranın başlıca şähäri Ästärabadın hakimi oldu vä bu şähärdä qacarlar onun zamanında yurdlaşdılar. Qacarların getdikcä artan nüfuzundan çäkinän, eyni zamanda imperiyanın ucqar sınırlarını möhkämlätmäk istäyän I Şah Abbas (1587-1628) 1597-dä Hüseyn xan Ziyadoğlu Qacarı Ästärabad vilayätinä hakim täyin edändä dä qacarların böyük bir hissäsi Azärbaycandan Ästärabada köçmüşdü (ancaq qacarların özäyi Azärbaycanda qalmışdı vä Gäncä qacarların paytaxtı, Qarabağsa yaylağıydı; onlar ruslar Gäncäni 1804-dä tutanadäk burada ağalıq etdilär).

Ästärabaddakı qacarlar iki yerä bölünmüşdü – Aşağıbaş (Qoyunlu/Qovanlı) vä Yuxarıbaş (Däväli) qacarları. Ağamähämmäd şahın atası Mähämmädhäsän xan Aşağıbaşdan, anası – Mähämmäd xan Qacar Dävälinin bacısı Ceyran xanımsa Yuxarıbaşdandı.

Ästärabad qacarları Säfävi dövlätinä son günädäk arxa durdular. Aşağıbaşlı Mehdi xanın oğlu Şahqulu xanın oğlu Fätäli xan Qacar (1685/6-1726) öz atlı qüvväläriylä I Sultan Hüseyn Säfävinin (1694-1722) yardımına getmiş, onun oğlu II Tähmasibin (1722-1732) säräsgäri (ordu komandanı) vä bäylärbäyi olmuşdu. Onun xidmätlärinin qarşılığında I Sultan Hüseyn minnätdarlıq älamäti olaraq Fätäli xan Qacara öz çoxsaylı arvadlarından birini – hamilä Äminä xanımı hädiyyä etdi (deyilänä görä, belä hädiyyä yalnız än hörmätli şäxslärä göndärilir vä çox däyärli sayılırdı). Äminäni hörmätlä qäbul edän Fätäli xan onun şahdan olan oğlu Mähämmädhäsän xanı sonralar özünün varisi täyin etdi. Äslindä I Sultan Hüseynin oğlu olan hämin Mähämmädhäsän xan Qacar Ağamähämmäd şah Qacarın atasıdır.

Fätäli xanın çağında qacarlarla Nadir xan (sonrakı Nadir şah Äfşar) (1736-1747) arasında qanlı savaşlar başlandı. 1726-da Nadir xan Fätäli xanı öldürtdü vä bu, qacarlarla äfşarlar arasında uzun sürän düşmänçilik yaratdı. (Sonralar Fätäli şah Qacar hakimiyyätä gälärkän Heratdakı räqibi – Nadir şahın näväsi Şahrux Mirzänin oğlu Nadir Mirzäni mäğlub edib öldürärkän elä bu hadisäni näzärdä tutaraq demişdi: “Nadir Fätälini öldürdü, Fätäli dä Nadiri”). Qacarlara Fätäli xanın (Sultan Hüseynin) oğlu Mähämmädhäsän xan başçılıq etdi; o, Nadirin älindän qaçıb Ästärabadı tutdu. Nadir şah taxta oturunca Ästärabadda, Märvdä vä başqa yerlärdä olan qacarları qılıncdan keçirdi. Mähämmädhäsän xan türkmänlärin yanına qaçmalı oldu.

Nadir şahdan sonra Äfşar taxtında oturan Adil şah (1747-1748) Mähämmädhäsän xan Qacarı özünün Mäşhäddäki sarayında eşikağasıbaşı täyin etdi. Ancaq o, şahla dalaşaraq yenidän türkmänlärin yanına qaçdı. Mähämmädhäsän xan Adil şahdan sonra Nadir şahın näväsi Şahrux Mirzänin (1748-1796) Xorasanda şahlıq taxtında äyläşmäsinä (1748) yardım etdi vä äväzindä Ästärabadın hakimliyini aldı. Tädricän Gilan, Qäzvin vä İsfahanı, şimali vä cänubi Azärbaycanı da älinä keçirän xan qeyri-räsmi “İran” şahı sayıldı. O, bir sıra döyüşlärdä igidlik vä bacarığıyla färqlänmiş böyük oğlu Ağamähämmäd xanı Azärbaycana vali vä bäylärbäyi, Ästärabada hakim qoydu (1755). Mähämmädhäsän xan Kärim xan Zändlä (1750-1779) şahlıq uğrunda savaşaraq Şirazda öldürüldükdä (1759) yerinä ikinci oğlu Hüseynqulu xan (1770-1777) keçdi.

Atasının ölümündän sonra türkmän çöllärinä qaçan Ağamähämmäd xan qacarlardan vä türkmänlärdän qoşun toplayaraq zändlärlä savaşa başladı.

1762-dä Kärim xan Zänd 4 minlik qoşunla Ağamähämmäd xanı mühasiräyä aldı. Bütün günü sürän döyüşdä Qacar xanı 9 ağır yara alsa da xilas ola bildi, ancaq Näcäf şähäri yaxınlığında Mazandaran hakimi Mähämmäd xan Savadkuhinin qoşunu onu yaxaladı. İngilis polkovniki Qold Smitin Väkilül-mülkdän eşidäräk yazdığına görä, xan bu döyüşdä yaralanaraq xacä (xädim) oldu. (Bir çox qaynaqlardakı onu guya Adil şahın, yaxud Zäki xan Zändin axtalatması haqqında bilgilär özünü doğrultmur, çünki onun üzü mähz Näcäf yaxınlığındakı döyüşdän sonra däyişmäyä başlayıb). Zäifläyib atdan yıxılan xanı tutaraq Tehrana apardılar (3.1762). O, Kärim xan Zändin sarayında 16 il girov saxlanıldı. Kärim xan onun artıq xädim olduğunu öyrändikdä öldürmäkdän vaz keçdi vä Qacarların könlünü almaqçün Mähämmädhäsän xanın bacısı – Ağamähämmäd xanın bibisi Xädicä bäyimlä evländi.

Ağamähämmäd xan ilk tähsilini anası Ceyran xanımdan almışdı. Ancaq Tehranda Kärim xan Zändin äsiri olduğu zaman Şeyx Äli Täcrimidän yüksäk sävviyyädä elm, ilk növbädä fälsäfä vä din tarixini öyrändi. Onun än çox sevdiyi äsärlärdän biri İbn Tüfeylin (XII yüzil) “Häyy ibn Yäqzan” fälsäfi romanıydı. İslamın äsaslarının o däräcädä mükämmäl öyränmişdi ki, hätta sonralar Bändpeydä ev dustağı olarkän Qur‘ana täfsir yazmağa da başlamışdı (täässüf ki, işi başa vurmayıb, yazdığı hissälärsä günümüzädäk gälib çatmayıb). Savad vä mäntiqinä heyran olmuş Kärim xan Zänd çox keçmädän onu özünä müşavir etdi vä bir sıra dövlät işlärini onun mäslähätläri äsasında gördü.

Kärim xan Fars äyalätinin märkäzi Şirazı özünä paytaxt edändän sonra Qacar xanını da özüylä apardı vä o, burada da elmlä mäşğul olaraq tezliklä son däräcä istedadlı bir alim kimi mäşhurlaşdı, alimlär vä yerli ähali içindä därin hörmät qazandı. Bundan tälaşlanan Kärim xan Zänd onun qohumlarını pärt etmäkçün (xädim olduqdan sonra Ağamähämmäd xanın sifäti bütünlüklä däyişib qırışmışdı vä belä bir adamın öz atasının yerini tutması mümkünsüzdü; Kärim xan da bu düşüncäni onlara tälqin etmäk istäyirdi) Ağamähämmäd xanı Ästärabada göndärdi.

Qohum-qardaşın sonra onu tanımayaraq qäbul etmäyäcäyindän ehtiyatlanan xan doğma yurduna gedäräk anası Ceyran xanımın däfnindä iştirak etdi vä qardaşlarıyla Şiraza qayıtdı.

Ästärabadı älä keçirmäk sonra asan olsun deyä onun hakimi Mähämmäd xan Qacar Dävälini aradan götürmäkçün Ağamähämmäd xan öz qardaşı, gäläcäk Fätäli şahın atası Hüseynqulu xanın öncä Damğan hakimi qoyulmasına, sonra onun qoşun täşkil edäräk Mähämmäd xan Qacarın üstünä göndärilmäsinä nail oldu vä qardaşına qabaqcadan bärk-bärk tapşırdı ki, Ästärabadı hökmän älä keçir, män mäktub yazıb säni itaätä çağırsam da qulaq asma vä sonra hätta Kärim xan mäni öldürtsä belä o torpağı heç kimä vermä. Onun näsihätlärinä ämäl edän qardaşı tezliklä Ästärabadı aldı vä Qacar qäbiläsinin uzun illär düşmänçilik edän Aşağıbaş vä Yuxarıbaş tayfalarını barışdırıb orada gücländi. Çox keçmädän o, özünü “Cahansuz şah” adlandıraraq Ästärabadın bağımsızlığını elan etdi, 1772-dä Kärim xan Zändin göndärdiyi qoşunu äzdi.

Hüseynqulu xanın yaratdığı kiçik däniz donanması Därbänddän Qaraboğazadäk olan torpaqları näzarätdä saxlayırdı. Nähayät, Kärim xan Zänd onu sui-qäsdlä öldürtdü (1777).

Ağamähämmäd xan Kärim xan Zändin öldüyünü eşidäräk Şirazdan qaçdı (13.3.1779) vä 5 gün gecä-gündüz dayanmadan 900 kilometrdän artıq yol gedäräk Ästärabada yetişdi, özünü oranın şahı elan etdi. 8 gün sonra Tehranı (äski adı: Rey) tutdu, ancaq tezliklä Zändlär bu şähäri geri aldılar.

Ästärabad hakimliyinin başlanğıcında onun qoşun başçılarından olan kiçik qardaşı Rzaqulu xan kürd xanlarının fitnäsiylä onu devirmäk fikrinä düşdü vä gözlänilmäz hücumla älä keçiräräk Mazandaranın öncä Barfruş, sonra Bändpey qäsäbälärindä ev dustağı etdirdi, qardaşının sältänätinä yiyäländi. Ancaq obiri qardaşları: Cäfärqulu xan, Mustafaqulu xan vä Murtuzaqulu xan Ağamähämmäd xanın täräfini saxladılar vä Mazandaranda här täräfdän hücum edäräk Rzaqulu xanı mühasiräyä saldılar, o da älacsız qalaraq Bändpeyä qaçıb böyük qardaşından imdad dilädi, yenidän hakimiyyätä yiyälänän Ağamähämmäd xan onu öldürmädi, yalnız ölkädän sürgün etdi.

Bändpeydän Barfruşa, oradan Sari şähärinä gedän Ağamähämmäd xan Novruz bayramı günü – 21 mart 1782-dä burada Sari zärgärlärinin hazırladığı şahlıq tacını başına qoydu. Hämin ilin mayında o, Härza çayının qırağındakı qädim Amol şähärinä köçdü. Burada özünün tälim keçdiyi qoşunla Tarom mahalının hakimi Ämir Günä xanla vä Larican mälikläriylä vuruşaraq onlara qalib gäldi, Laricanı işğal etdi vä oranı abadlaşdırdı.

Kärim xan Zänddän sonra ölkädä yaranmış qarışıqlıqlardan öz xeyrinä yararlanmağa çalışan Rusiya 1781-in iyununda qraf Voynoviçin başçılığı altında Häştärxandan Ästärabada bir eskadra göndärdi. Xäzäryanı torpaqların nümayändälärindän birinin hakimiyyät başına keçmäsini istäyän Rusiyanın Voynoviçin säfärindän başlıca mäqsädi dä äslindä bu istäyi gerçäkläşdirmäk, şah olacaq hämin şäxsin yardımıyla bölgäni öz nüfuzu altına almaqdı.

Rusların Xäzärin Ästärabad sahillärindä härbi däniz qüvvälärindän ibarät baza yaratmaq täklifini qätiyyätlä rädd edän Ağamähämmäd xan getdikcä Mazandaranda möhkämländi, 1781-dä Gilanı da tutdu. Ancaq oraya hakim täyin etdiyi Hidayätulla xan xeyli varlandıqdan sonra öz ağasına asi oldu, ona gücü yetmäyäcäyini görän Ağamähämmäd xan yardımçün ruslara ağız açdı. Hidayätulla xan onun üstünä qoşun çäkmiş Ağamähämmäd xanın onu mähv edäcäyini yäqin edäräk qurtulmaqçün gämilärlä dänizä çıxdı, ancaq bir qädär sonra onun bütün gämiläri mähv oldu vä dalğalar asi xanın cäsädini sahilä tulladı…

Hakimiyyät uğrunda Zändlärlä uzun savaşlar aparan Ağamähämmäd şah 1785-in yanvarından mühasirädä saxladığı Tehran qalası önündä müäyyän qädär qoşun saxlamaqla 1785-in martında Qum şähärinä yürüş etdi vä oranı tutdu. Elä o vaxt onun särkärdäsi Mäcnun xan da Tehranı aldı vä şah bu kiçik şähäri Ästärabaddan sonra ikinci paytaxta çevirdi (1785).

İsfahanı tutaraq (2.1786) Zändläri oradan qovan vä 40 gün hämin şähärdä qaldıqdan sonra Tehrana qayıdan Ağamähämmäd şah 11 cämadiyül-ävväl 1200-dä (12 mart 1786) Tehranda sältänät taxtına äyläşdi vä elä o gün Tehranın şahlığın paytaxtı olmasına färman verdi. (Mazandarandan sonra ikinci yol taxta äyläşän Ağamähämmäd şah tacqoyma märasimini bu däfä düz 10 il gecikdirdi). 21 mart 1786-da Ağamähämmäd şah Qacarın adına Aslan vä Günäş (Şirü Xurşid) täsvirli qızıl sikkä käsildi, onun adına xütbälär oxundu.

Şah 1786-da özünü “İran şahı” adlandıran Cäfär xan Zänd üzärindä parlaq qäläbä qazandı. (Şiraza qaçan Cäfär xan orada sui-qäsdlä öldürüldü). Beläliklä, hämin il o, gündoğandan Bästam vä Şahrudu, günbatandan Gilan, Talış vä Kirmanşahı, quzeydän İsfahan, Ästärabad vä Mazandaranı bütünlüklä öz ağalığı altına keçirdi. Qardaşı Murtuzaqulu xan Qacarı Gilan vä Ästärabad hakimi qoydu.

Bu vaxt Rusiya çoxbaşlı oyun oynayırdı – o, Ağamähämmäd xanın qardaşı Murtuzaqulu xanla älaqä saxlayır, onu hakimiyyätä ruhlandırırdı. Qardaşına xäyanät etmiş, Qacarların düşmäni Şeyx Veys xan Zändä itaät edäräk mänsäb almış Murtuzaqulu xan bu Zänd xanının mäğlubiyyätindän sonra qardaşının qorxusundan didärgin düşdü – öncä Talışa getdi, orada onu himayäyä alması üçün II Yekaterinaya müraciät etdi. Bir il sonra rus donanmasının dästäyiylä Gilana yürüş etsä dä Ağamähämmäd şahın böyük qoşunla gäldiyini eşidän Murtuzaqulu xan yenä Rusiyaya qaçdı vä 1798-dä ömrünü Sankt-Peterburqda başa vurdu. (Murtuzaqulu xanı himayä etdiklärinä görä Ağamähämmäd şah Qafqaza 1795-däki yürüşündä talışlıları cäzalandırdı).

Azärbaycanın güneyindä – Xoy, Täbriz, Meşkin, Ärdäbil, Marağa, Urmiyä vä b. iri mäntäqälärdä XVIII yüzilin 80-inci illärindä güclü xanlar yetişmişdi vä onlar öz aralarında daimi savaşlardaydı. Ağamähämmäd şah onları Qacar märkäzi hakimiyyäti altında birläşdirmäkçün Tehrandan Azärbaycan üzärinä yeridi. Ona än şiddätli müqavimät göstärän Sadıq xan Şäqaqi oldu, ancaq bu xanın dayağı Särab darmadağın edildikdän sonra Qaradağ, Xoy, Urmiyä vä ardınca başqa yerlär Ağamähämmäd şaha tabe oldu vä 1790-da o, Azärbaycanın güneyini bütünlüklä öz älinä keçirä bildi. Azärbaycanın paytaxtı Täbriz Qacar väliähdlärinin oturduğu “darüssältänä” oldu.

Täbrizdä olarkän Ağamähämmäd şaha sui-qäsd hazırlandı, ancaq iştirakçılardan birinin xäbärdarlığı sayäsindä şahı öldürmäk istäyän 15 näfär 6 dekabr 1790-da tutularaq zärärsizläşdirildi.

1790-ıncı illärin başlanğıcında, demäk olar ki, artıq bütün “İran”ı öz hakimiyyäti altına almış Ağamähämmäd şah 12 fevral 1790-da qardaşı Hüseynqulu Cahansuz şahın oğlu Baba xanı (Xanbaba Cahanbani; sonrakı Fätäli şah) özünä väliähd (naibüssältänä) etdi.

Fars hakimi Lütfäli xan Zänd Ağamähämmäd şahın hakimiyyätini tanımayan yeganä qüvväydi. Şah öz väliähdi Xanbaba Cahanbanini onunla vuruşmağa göndärdi vä Xanbaba xan 1791-in yanvarında Semiromda Lütfäli xanın ordusunu tädbirlä darmadağın etdi, özünüsä qaçmağa mäcbur etdi. Bu çox mühüm qäläbä Şirazla birgä Fars äyalätinin mühüm hissäsini Qacarların nüfuzu altına keirdi.

Şah partizan müharibäsi aparan Lütfäli xan Zändlä birdäfälik üzülüşmäkçün 1792-nin yazında Farsa hücum etdi vä Äbräc çämänindä onu mäğlub etdi. Lütfäli xan bu däfä dä qaçıb aradan çıxa bildi. Şah Şirazın hasarlarını uçurtdu.

Tarixçilär Ağamähämmäd şahla Lütfäli xan Zändin Kirmandakı müharibäsinä daha çox diqqät yetirir, şahı gözdän salmaqçün bu hadisädän geniş yararlanırlar.

Väliähd Xanbaba Cahanbanini Lütfäli xan Zändlä savaşmaqçün göndärdikdän sonra Ağamähämmäd şahın özü dä 17 mart 1794-dä Tehrandan yola düşdü vä Kirman şähärinä çataraq onu här täräfdän mühasiräyä aldı. Dünya härb tarixindä ilk däfä olaraq Ağamähämmäd şah, äsgärlärinin qışın soyuğundan äziyyät çäkmämäsindän ötrü Kirmanın ätrafında yaşayış evläri tikdiräräk härbi şähärcik saldırdı. İngilis yazıçısı Robert Uotson sonralar göstärirdi ki, Napoleon da Ağamähämmäd şahın üsulundan yararlansaydı onun ordusu Rusiyanın soyuğunda mähv olmazdı.

Şahın ämriylä hazırlanmış gäzäri bürclär şähär hasarına yaxınlaşdırıldı vä bürcün içindäki qähräman qacar tüfängçiläri bürclä hasar arasına körpü qoyaraq şähärä girmäyä başladılar. Şah göstäriş verdi ki, Lütfäli xanı yalnız diri tutun, bu üzdän dä onu heç käs öldürmädi vä Zänd xanı yenidän qaçıb aradan çıxdı.

Kirmanın fars ähalisi bütün mühasirä günlärindä Ağamähämmäd şahın ünvanına aramsız tähqirlär yağdırdığına, xüsusän onun xädimliyinä sataşdığına görä (bu cismani şikästliyi şahın än ağrılı yeri olduğuyçün o, bu tähqiri heç vaxt heç kimä bağışlamayıb) hökmdar şähäri älä keçirändän sonra özünün şahlığı çağında ilk däfä olaraq ähalinin malının qarät edilmäsinä, can vä namusunun täcavüzä uğradılmasına icazä verdi, sonrasa şähärin bütün kişilärinin gözünü çıxartdırdı. Ruslara satılmış gürcüläri “ağıllandırmaq”çün bir neçä il sonra Tiflislä çox särt davranması da häm Şärqdä olan (xüsusän farslar, ruslar vä gürcülär), häm dä Qärbdä olan (xüsusän ingilislär vä fransızlar) düşmänlärinin bu şahı rähmsiz, amansız, qaniçän şäxs kimi tanıtmasına bähanä qazandırdı. Onun “İran” adlandırılan ölkäni Nadir şahdan sonra vahid dövlätdä birläşdirmäyi bacarmış yeganä şah olduğunu etiraf etmäk äväzinä, bädxahlar buna göz yumur, “Kirman!” vä “Tiflis!” hayqırmağa üstünlük veräräk bu ädalätli vä vätänpärvär dövlät başçısını bütün dünyaya vampir kimi täqdim etmäkçün ällärindän gäläni äsirgämirdilär, indi dä äsirgämirlär; täässüf ki, onların arasında, gürcü Stalinä xoş gälmäkçün tarixi baş-ayaq yazan rus alimläriylä yanaşı, Sämäd Vurğun kimi yerli qäläm yiyäläri dä var.

Lütfäli xan Zändi 1794-dä Kirmanda ağır mäğlubiyyätä uğradan Ağamähämmäd şah, nähayät, 8 illik çarpışmadan sonra onu älä keçirdi. Nadir şahın Hindistandan gätirdiyi, onun ölümündän sonra Kärim xan Zändä qismät olmuş “İşıq dänizi” (“Däryayi-nur”) almazı vä başqa cävahiratlar Lütfäli xandan tapıldı. Bu Zänd xanını işgäncälärlä öldürdän Ağamähämmäd şah zändlärin ağalığına biryolluq son qoydu vä imperatorluğun täk ağasına çevrildi. Tehrana qayıdan kimi qähräman väliähdi Xanbaba Cahanbanini bütün Fars äyalätinin (Kirman, Şiraz vä Yäzd) hakimi täyin etdi.

Tarixi gözäl bilän Ağamähämmäd şah Qacar Säfävilär vä Nadir şah dövründäki torpaqları yenä bir hakimiyät altında, qüdrätli bir Qacar imperiyasında birläşdirmäk istäyirdi vä inadcıl çarpışmasıyla bu mäqsädini gerçäkläşdirdi. Bunlan ötrü ö, särbästliyä can atan bir çox xan(lıq)ları hädsiz särtliklä cäzalandırmaqdan da çäkinmirdi.

Nadir şah öldürüldükdän sonra Äfşar imperiyasını parçalayaraq hakimiyyäti onun färsiz davamçılarından qäsb etmiş Zänd kürdlärinin sältänätinä biryolluq son qoyan Ağamähämmäd şah 1795-dä yomud türkmänlärinä qarşı da uğurlu yürüş edäräk yeni qurduğu imperiyanın şimal-şärqindä dä asayiş yaratdı. Ancaq o, bütün ölkäsindä birlik vä asayiş yaratmağa macal tapmamışdı ki, şimaldan gälän rus tählükäsiylä baş-başa qaldı.

Rusiya hälä Mazandaranda olan Ağamähämmäd xandan Ästärabad sahillärindä rus donanmasından ötrü baza yaradılmasına icazä vermäsini istämiş, ancaq rädd cavabı almışdı. Bu zaman Rusiya Gürcüstanda problem yaratmışdı, belä ki, Nadir şahın vaxtında ondan qorxaraq Gürcüstanı Äfşarlara qaytaran ruslar Gürcüstan üzärindäki hakimiyyätdän birdäfälik äl çäksälär dä süräkli Qacar-Zänd savaşlarından yararlanaraq Gürcüstanı himayäyä götürmäkçün 1783-dä II İrakliylä müqavilä bağladılar.

Doğrudur, Osmanlılarla apardığı 1787-1791 müharibäsindä Rusiya Qacarlarla ehtiyatlı davranmağa üstünlük verirdi, ancaq Yassı sülhu bağlandıqdan sonra o, özünü xeyli särbäst duydu vä artıq bütün Qafqazı işğal etmäyi qärarlaşdırdı. Rus qoşunlarının Qafqazdakı komandanı general Qudoviçä 8 may 1792-dä Rusiyaya xeyirxahlıqla yanaşan bütün xanları onun hakimiyyätinä qäbul olunacağına arxayın etmäk tapşırığı verilmişdi. Däli Petronun (I Pyotrun) väsiyyätiylä İsti dänizä (Kängär/Fars körfäzinä) can atan Rusiya Qacarları qabaqlayaraq Qafqazı tutmağa çalışırdı.

Rusiya Dövlät Şurası 1795-dä Qudoviçä bunları tapşırdı: “1) …Rusiya täräfdarı olan yerli hakimlärin yekdilliyinä çalışmalı; 2) …ilk növbädä heç olmasa Talış xanının älahäzrät imperatriçänin äbädi täbääliyinä keçmäk arzusuna ämäl etmäli; 3) hämin xanı vä yuxarıda göstärilän xanları da ümumi işçün birläşdirmäyä çalışmalı, onlara lazımi mäslähätlär vermäli, älahäzrät imperatriçänin himayäsi vä märhämäti barädä väd vermäli, lazım gäldikdä onları top vä başqa sursatla tämin etmäli, yaxud çar İraklinin vä başqa xanların qüvvälärini möhkämländirmäli, bu mäqsädlä säräncamındakı qoşunlardan istifadä etmäli”.

II Yekaterinanın (1729-1796) onun torpaqlarına soxulmağa bähanä axtardığını, bu üzdän dä Rusiyayla müharibänin qaçılmazlığını Ağamähämmäd şah gözäl bilirdi. Doğrudur, II Yekaterinanın güclü müasir artilleriyalı nizami ordusu vardı, o, 1791-dä Osmanlı ordusunu mäğlub edäräk Krım yarımadasını öz torpaqlarına qatmışdı, ancaq Ağamähämmäd şah bundan çäkinmir, sadäcä, mäsälänin yoğunlaşmasına imkan vermämäyä, Gürcüstan problemini Rusiyayla savaşadäk çözmäyä çalışırdı. Rusların Qafqazda işğalçılıq siyasätinin qarşısını almaq, Nadir şahın ölümündän sonra särbästläşmiş quzey torpaqlarının Rusiyaya meylli başçılarını, xüsusän Qacarlara vergi ödämäkdän boyun qaçırmış Gürcüstan hökmdarı II İraklini vä rusların älaltısına çevrilmiş Molla Pänah Vaqifin dä täsiri altında rusiyapäräst siyasät yürüdän Qarabağ xanı İbrahimxälil xanı cäzalandırmaq mäqsädiylä härbi yürüşä hazırlaşan Ağamähämmäd şah diplomatik fäaliyyäti genişländirdi.

Rusiya vä Gürcüstan Qacar hakimiyyätinä düşmän olsalar da Osmanlı sältänäti ona dost münasibätdäydi vä Ağamähämmäd şah da günbatan qonşusuyla yaxınlığa üstünlük verirdi. O, İstanbula elçilär göndäräräk Rusiyaya qarşı danışıqlar aparırdı. Gürcüstanı ruslardan geri alacağı halda sultan onu şah kimi tanıyacağını bildirmişdi.

Avropa dövlätläriylä, hamıdan öncä İngiltärä vä Fransayla Rusiyaya qarşı anlaşmağa çalışan Ağamähämmäd şah başlıca düşmäninä qarşı onların kömäyindän yararlanmağa säy göstärirdi. Doğrudur, şah çox gözäl anlayırdı ki, bu iki Avropa ölkäsi Rusiyanın güclänmäsindän täşviş keçirir, onun daim Osmanlı vä Qacar dövlätläriylä savaşda olmasını istäyir, bu mäqsädlä hätta birläşmiş Osmanlı-Qacar qüvväsini Rusiyaya yönältmäk cähdindä bulunur (hätta Fransa hämin birgä qüvvänin işä düşäcäyi halda İsveç vä Danimarkayla birlikdä öz kömäyini äsirgämäyäcäyini bildirmişdi), ancaq şah da siyasi vä diplomatik manevrlärlä öz dövlätinin mänafeyini önä çäkirdi. 1795-dä Fransanın nümayändäläri Olivye vä Brüger Tehrana gäläräk Fransa-Qacar ticarät müqaviläsinin bağlanması, eläcä dä Qacarlara härbi-diplomatik dästäk vermäk haqqında mäsäläläri müzakiräyä çıxardılar.

Qacar imperatoru Qafqaz säfärindän öncä geniş täbliğat işi dä apardı, xanları dinc yolla itaätä gälmäyä çağırdı. O hätta İbrahimxälil xana xälät, qılınc, qızıl yähärli at da göndärdi. İbrahimxälil xan da Mirzä Väli Baharlı vä ämisi oğlu Äbdüssämäd bäyi onun sarayına girov yolladı. (Sonra şahla İbrahimxälil xanın arası däydi, Äbdüssämäd bäy öldürüldü, xan onun yerinä başqa girov göndärmäkdän boyun qaçırdı).

Şah itaätsizlik göstäränläri särt cäzayla da hädäläyirdi. Mäsälän, gürcü çarı II İrakliyä bu mäzmunda bir ultimatum yazıb göndärmişdi: “Bizdän mähäbbät uman hökmdara bälli olsun ki, 70 il bundan ävväl gürcülärin Qändäharda törätdiyi ämällär vä İranı nüfuzdan salmaq cähdläri indi artıq hamıya mälumdur. […] Son yüz il ärzindä siz İranın itaätindä olmusunuz. İndi isä tääccüblä demäk istäyirik ki, siz ruslara yaxınlaşıb onlara qoşulmusunuz…

Sän yaşı doxsanı haqlamış adamsan, ancaq bağışlanmaz sähvlärä yol verirsän – kafirläri (rusları – Ä.T.) torpağına buraxmısan, onlarla birläşmisän vä onlara istädikläri kimi davranmağa şärait yaradırsan.

Bütün bunları sänä çatdırmaq vä xäbärdarlıq etmäk mäqsädilä bu färmanı göndäririk. Bu färmanı yazmışıq ki, bizim dediklärimizi, buyruqlarımızı qulaqardına vurmayasan vä özünün väziyyätini därk edäsän”. (Täässüf ki, İrakli bu çağırışı qulaqardına vurdu vä Ağamähämmäd şah da dediyi sözün üstündä durdu).

Qacar imperatoru 1795-in aprelindä 60 min näfärlik süvari vä piyada qoşunla, 25 topla Tehrandan Qafqaza yollandı.

Ärdäbili tutan şah öz ordusunu orada üç yerä böldü – birinci hissä Muğan vä Şirvandan keçäräk Dağıstana girmäli, Äliqulu xan Şahsevänlinin särkärdälik etdiyi ikinci dästä İrävan xanlığını itaätä gätirmäli, şahın özünün başçılıq etdiyi üçüncü bölümsä Qarabağı älä keçirändän sonra Gürcüstanı almalıydı.

Şahın gälişini ängällämäk istäyän İbrahimxälil xan Xudafärin körpüsünü dağıtdı. Qacar ordusu üzän körpülärlä çayı keçäräk sürätlä Şuşa qalasına doğru irälilädi. Dağıstana gedäcäk birinci vä İrävanı almış ikinci dästä dä şahın qüvväsinä qoşuldu vä beläliklä, bütün ordu Şuşaya yönäldi.

1795-in iyununun sonlarında şähäri mühasiräyä alan Ağamähämmäd şah Qarabağı täcili özünä tabe etdiräräk tezliklä Gürcüstana yollanmağı qarşısına mäqsäd qoymuşdu, çünki Şuşanı uzun müddät mühasirädä saxlamaq niyyätindä deyildi – Gürcüstan hakiminin bu müddätdä Yekaterinadan kömäk alaraq güclänmäsinä imkan vermäk olmazdı. Buna görä dä İbrahimxälil xana mäşhur şerin dä olduğu bir mäktub yazdı ki, täslim olsan vä vergi versän säni cäzalandırmayacağam, müharibäni dä dayandıracağam. İbrahimxälil xansa şahın sülh täklifini rädd etdi.

Hücuma öncädän yaxşı hazırlaşmış Şuşanın mühasiräsinin xeyli uzun çäkäcäyini, bununsa yardımçün artıq Rusiyaya müraciät etmiş Gürcüstanla bacarmağa ciddi ängäl törädäcäyini anlayan Ağamähämmäd şah mühasiräni hökmän yarımçıq qoymaq qärarına gäldi, ancaq işi elä qurdu ki, häm şahın nüfuzuna xäläl gälmädi, häm dä İbrahimxälil xanı şähär ähli içindä pis durumda qoymadı; belä ki, Qarabağ xanının dostu Pirqulu xan şahın ämriylä İbrahimxälil xanla görüşäräk danışıqlar aparandan sonra Qarabağ xanı häm itaät haqqında şaha mäktub göndärdi, häm dä Şuşa ağsaqqallarının täkidiylä 5 avqust 1795-dä ağ käfän geyäräk qala hasarının üstünä çıxdı, Ağamähämmäd şaha türkcä müraciät edäräk onun täbääsi olduğunu vä ömrü boyu şaha itaät edäcäyini bir daha söylädi, ancaq qoca vä xästä olduğuna görä şahın hüzuruna gälä bilmädiyindän üzr istädi, sağalan kimi hökmän şahın yanına gedäcäyini bildirdi; dilmanclar onun sözlärini şahın türkcä anlamayan ordu zabitlärinä dä çatdırdılar. Şah bu çıxışdan razı qalaraq xanı vä Şuşa camaatını bağışladığını bildirdi, 3 gündän sonra Şuşanın mühasiräsindän äl çäkdi (9.8.1795).

Şuşanı ala bilmäsä dä artıq Rusiya himayäsindä bulunan Gürcüstanın üzärinä yürüyän Ağamähämmäd şah öncä Ağdama gäldi. Burada Qacarlarla eyni kökdän olan Gäncä Ziyadoğluları (Cavad xan başda olmaqla), şäkili Mähämmädhäsän xan, İbrahimxälil xanla düşmän olan ermäni mälikläri öz qoşunlarıyla Qacar ordusuna qatıldılar vä şahın yürüşünä bälädçilik etdilär.

20 avqustda Ağdamdan çıxan Ağamähämmäd şah İrävan däryaçasına çatıb burada iki gün dincäldi vä ağır toplarını orada qoydu. O, Gürcüstan haqqında yetärincä mälumat topladıqdan sonra 80 minlik qoşunla Tiflis üzärinä yeridi.

Avqustun ortalarında Ağamähämmäd şah Qacar Tiflis yaxınlığındakı Karantin adlı yerdäki iki günlük savaşda gürcülärin 15 minlik qoşununu darmadağın etdi, İrakli vä 2 oğlu qoşunu atıb dağlara qaçdılar.

Bir gün sonra – 12 sentyabr 1795-dä şah Tiflisä girdi. Ağamähämmäd şah Gürcüstan üzärinä elä sürätlä hücuma keçmişdi ki, II Yekaterinanın särkärdäsi Qudoviç II İrakliyä heç bir yardım göstärä bilmämişdi. Mähz Qudoviçä arxayın olan İraklinin onun öncädän göndärdiyi ultimatumdan näticä çıxarmamasından qäzäblänän Ağamähämmäd şah öz äsgärlärinin alınmış şähäri qarät etmäsinä Kirmandan sonra ikinci däfä icazä verdi. 15 min (bäzi qaynaqlarda 20 vä 22 min räqämläri dä göstärilir) gürcüstanlı äsir edilib aparıldı.

Şärq ölkälärindäki müstämläkäçilik täcrübäsindä yüz minlärcä mülki ähalini kütlävi şäkildä qırmağı az qala döyüş änänäsinä çevirmiş Avropa ölkälärinin Qacar hökmdarını Tiflisä görä bugünün özündä dä qınaması xristian täässübkeşliyindän başqa bir şey deyil. Ancaq Tiflisdä müharibä qanunlarından dışarı iş görülmädiyini anlayan A.S.Puşkin “Ärzuruma säyahät” äsärindä bu hadisäyä toxunarkän Qacar imperatorunu tänqid etmäk äväzinä “şanlı Ağamähämmäd” adlandırır.

Yeri gälmişkän, Ağamähämmäd şahı tiflislilärlä särt davranmağa mäcbur edän amillärdän biri dä Qacarların ana vätäni Gäncäyä tez-tez hücum edäräk onu yağmalayan gürcülärdän qisas alınmasıdır. Qacar imperatoru tiflislilärin cäzalandırılmasına bäraät qazandıran säbäblärdän danışarkän Şuşanın baş ruhanisi Hacı Babäklä 1797-däki söhbätindä bunu da demişdi: “Tiflis camaatı mäni qätlä yetirmäk istäyirdi, män onları qabaqladım vä öldürdüm”.

Tiflisä divan tutulmasını, onun yandırılaraq yerlä yeksan edilmäsini eşidän gürcülär bir daha müqavimät göstärmäyä cürät etmädiyinä görä başqa şähärläri müqavimätsiz tutan şah Gürcüstanı başdan-başa öz itaäti altına aldı vä onu Rusiyadan qopardı. Bu qätiyyätli häräkätiylä o dikbaşlıq edän bir çox quzey xanlarının da gözünü qorxutdu vä onlar märkäzi Qacar hakimiyyätinä tabe olacaqlarını bäyan etdilär.

Tiflisdä 8 gün qalan Qacar imperatoru dädä-baba yurdları Gäncäyä döndü (20.9.1795).

Onun qoşunları noyabrda Muğanda toplaşdı. Bu vaxt şah bütün diqqätini quzey Azärbaycan xanlıqlarını Qacar hakimiyyäti altına keçirmäyä yönältdi. Şaha bir çox xanlıqlar tabe oldu, ancaq alınmaz qalalarına (Gäläsän-göräsän, Fit, Şuşa) çäkilmiş Şäki (Sälim xan), Şirvan (Mustafa xan) vä Qarabağ (İbrahimxälil xan) hakimläri itaätdän boyun qaçırdılar.

Ağamähämmäd şahın Rusiya himayäsindäki Gürcüstanı tutaraq özünä tabe etdirmäsi II Yekaterinanın beynälxalq nüfuzunu möhkäm sarsıtdı. 16 noyabr 1795-dä general Qudoviçä qäzäblänmiş imperatriçädän belä göstäriş gäldi: “Ağamähämmäd Şirvana gälib Şamaxı vä Bakını zäbt etsä, Xäzär dänizinä vä bizim särhädlärimizä yaxınlaşsa ordumuz onun Dağıstana gälmäsinin vä Därbändi älä keçirmäsinin qarşısını mütläq almalı vä bizä pänah gätirän Tarki şamxalını, Qaraqaytaq usmisini, hätta Därbänd xanını müdafiä edib qorumalıdır, sonrasa Ağamähämmädin dästäsini mäğlubiyyätä uğradıb täqib etmäk gäräkdir. O, bizim äleyhimizä vä iradämizä qarşı qalxmış olsa onu hakimiyyätdän belä devirmäliyik”.

Bu zaman Ağamähämmäd şah eşitdi ki, Nadir şahın näväsi Şahrux Mirzä Xorasanda üsyan bayrağı qaldırıb. İş burasındaydı ki, coğrafi-iqtisadi baxımdan Xorasan çox önämli mäntäqäydi. Buxara, Xivä vä Märv onun än märkäzi şähärläri sayılırdı. Onların hakimlärini Xorasanın sultanı yox, imperatorun özü täyin edirdi vä bu ärazi imperiyanın bölünmäz hissäsiydi. Xorasanın itaätdän çıxması märkäzi hakimiyyäti sarsıda bilärdi, buna görä dä şah Därbändä kömäk etmädän vä ümumän Azärbaycanın bütün quzey xanlarını itaätä gätirmädän Tehrana dönmäyä mäcbur oldu.

Az sonra şah İrävana 20 minlik qoşun göndärdi vä 5 häftälik mühasirädän sonra qalanı alaraq sülh müqaviläsi bağlatdı.

İmperator Tehrana qayıtdıqdan sonra ruslar 1795-in noyabrının ikinci yarısında Gürcüstana 42 minlik härbi dästä, 9 dekabrda Därbändi almağa Savelyevin qüvvälärini göndärdilär (Şeyxäli xan Därbändi qätiyyätlä müdafiä etmäyä başladı). 1796-nın başlanğıcında ruslarla gürcülärin birläşmiş qüvväsi Gäncäni mühasiräyä aldı, Cavad xan bac vermäklä şähäri dağılmaqdan qurtardı.

Tacqoymanın ölkä torpaqlarını işğaldan qurtaranadäk qäsdän gecikdirmiş Ağamähämmäd şah bu märasimi Novruz bayramı günü – 21 mart 1796-da Tehranda keçirdi (tacqoymanın Muğan düzündä keçirildiyini göstärän qaynaqlar da var), özünü räsmän Qacar imperiyasının hökmdarı kimi tanıtdı. Qızıl vä läl-cävahiratla işlänän, täxminän 4,5 kiloqram ağırlığında dairävi tac şahın şäxsi layihäsi üzrä hazırlanmışdı. Seyid imperatorun belinä Ärdäbildä Şeyx Säfinin mäqbäräsindä qutsallıq qazanmış şahlıq qılıncı bağlandı.

Tacqoymadan sonra müäyyän hazırlıq işläri görän Ağamähämmäd şah 1796-nın mayında Xorasana yola düşdü. O, yolunun üstündäki Ästärabad türkmänlärini itaätsizliklärinä görä särt cäzalandırdı (källälärdän qala qurduğu söylänilir).

Böyük qoşunla Mäşhädä gedän şahın qarşısına çıxaraq itaät bildirmäkdän başqa çıxış yolu görmäyän Şahrux Mirzä ona verilän işgäncälärdän sonra bütün xäzinäsini (babasının Hindistandan gätirdiyi almazları da) Qacar hökmdarına täslim etmäli oldu. Kabil vä Äfqanıstan xanı Mähämmädhäsän xan Qaragözlü dä şaha tabe oldu. Beläliklä, Xorasan Qacar mülkündä qaldı (1796).

1, 2, 3