Nadir şahın indiyädäk savaşlarının mäqsädi Säfävi torpaqlarının hüdudlarnı bärpa etmäkdi. İndisä o, torpaqlarını genişländirmäk haqqında düşünmäyä başladı. Ancaq aramsız müharibälärdä xäzinäsi boşalmış dövlätinin kasıblığı bu istäyi gerçäkläşdirmäk gücündä olan ordunu saxlamağa imkan vermirdi. Aldığı däqiq bilgilärä äsasän, särväti başdan aşıb-daşan Hindistan Teymurlu hökmdarının zäif olduğunu öyränmiş Nadir şah häm Äfşar dövlätinin maddi durumunu yaxşılaşdırmaq, häm dä yeni torpaqlar älä keçirmäkçün bu ölkäni tutmağı qärarlaşdırdı.

Hindistan ağası Mähämmäd şahın (1719-1748) saymazlığı hücumçün Nadir şaha äla bähanä verdi. Belä ki, o, Teymurlu şahına däfälärlä mäktub yazıb täläb etmişdi ki, särhädlärini äfqanların üzünä bağla, onların Hindistanda sığınacaq tapmasına imkan vermä. Ancaq bu şah ona heç bir cavab vermämişdi. Nadir şahın bu mäqsädlä Dehliyä yolladığı elçilärä dä eyni saymazlıq göstärildi. Dehliyä 40 günlüyä göndärilmiş (6.5.1738) Mähämmäd xan Gürgani dä cavab ala bilmädi vä o, saraydan buraxılmadı. Daha dözmäyän Nadir şah qoşun çäkäräk 24 may 1738-dä Nadirabaddan Hindistan üzärinä yürüşä başladı.

O, ağır döyüşlärdän sonra öncä yolunun üstündäki Qäznäni (11.6.1738), Kabili (30.6.1738), Cälalabadı (17.9.1738), Pişaväri (11.1738), Lahor vä Käşmiri (29.1.1739) älä keçirdi. Sonra 6 fevral 1739-da Lahordan Särhändä doğru häräkät etdi. Hindistan hökmdarı onun qarşısına 300 min täcrübäli döyüşçü, 10 min zäncir härbi fil, 500 topluq qüvvä çıxararaq Kornalda istehkam qurdu. Nadir şah Teymurlu şahını paytaxta bağlayan yolu käsä bildi.

24 fevral 1739-da Kornal yaxınlığında Nadir şahın 90 minlik vä Mähämmäd şahın 200 minlik qoşunları üz-üzä gäldi. Nadir şahın yeni döyüş taktikaları tätbiq etdiyi bu qanlı savaşda Hindistan ordusunun baş komandanı Xan Dövran yaralandı, särkärdälärdän Säadät xan äsir alındı.

25 fevralda davam edän döyüşdä Xan Dövrana güllä däydi vä o, ölümcül yara alaraq huşsuz qaldı, başçısız qoşun qaçmağa başladı. Nadir şah hindistanlıların 2.000 döyüş filini zärärsizläşdirib Mähämmäd şah ordusunu mäğlub etmäkçün orijinal fänd işlätdi – onun göstärişiylä dävälärin üstündäki oduna od vurdular vä däväläri fillärä doğru qovdular. Bädäni istidän yanan dävälärin dähşätli närilti qopararaq birdän-birä iräli cummasından fillär bärk qorxuya düşäräk geri qaçmağa başladı vä öz qoşununu äzdi. Nadir ordusu bu zaman hücuma keçdi vä axşamadäk çäkän qanlı savaşı qäläbäylä başa vurdu. Hindistanlılar 100-dän artıq qoşun başçısını vä 10-30 min äsgär itirdilär (Nadir şahın itkisi 2.500 näfärdi). Bu qäläbänin qazanılmasında böyük xidmäti olmuş oğlu särkärdä Murtuzaqulu xanı “Näsrullah xan” adlandıran Nadir şah qoşununu da mükafatlandırdı.

27 fevral 1739-da Hindistanın baş naziri Nizamülmülk vä väzir Äbdülbaqi xan Nadir şahın qärargahına gäläräk atäşkäs haqqında saziş bağladılar. Täräflär razılaşdılar ki, Nadir şah öz ölkäsinä qayıdacaq vä bunun qarşılığında Hindistan täräfi 50 läk (5 milyon) rupi qızıl pul täzminat ödäyäcäk; öz ordusunu tärksilah edäcäk; Hindistan ordusunun topları vä härbi sursatı Nadir şah ordusuna tähvil veriläcäk; Nadir şahın qoşunu yorulduğu üçün bir müddät Şahcahanabadda (Dehlidä) dincäläcäk.

29 fevralda Nadir şah Mähämmäd şahı öz qärargahında sähär yemäyinä çağırdı vä o gäldi. Ümumän mehriban keçän 6 saatlıq söhbätdä Teymurlu şahını xeyli töhmätläyän Nadir şah bildirdi ki, bizim torpaqlarımız Ämir Teymur näslindän ziyan çäkmädiyinä görä män Hindistan hökmdarlığını sizdän almayacağam, ancaq Nizamülmülklä razılaşdırılmış bütün maddälär yubadılmadan gerçäkläşdirilmälidir.

Mähämmäd şah elä hämin gün bütün silahları yığıb Nadir şah ordusuna vermäyi ämr etdi.

Nadir şahın äsiri olan Säadät xan onu Dehlini tutmağın zäruriliyinä inandırdı vä dedi ki, belä olsa täzminatdan başqa hätta imperatorun xäzinäsini dä äldä edä bilärsiniz. Bundan sonra Äfşar hökmdarı Hindistan şahını yenidän yanına gätirtdi (6.3.1739) vä indiyädäk möhkäm mühasirädä saxladığı Hindistan qoşununun qalan başçılarını da tutdurdu.

12 mart 1739-da Nadir şah qabaqda, Mähämmäd şah ondan 3 kilometr arxada olmaqla Kornaldan Dehliyä yola düşdülär vä 18 martda Dehlinin qırağında bir bağa düşdülär. Mähämmäd şah Nadir şahı şähärdä läyaqätlä qarşılamaqçün icazä alıb getdi.

20 martda Nadir şah ağ atın üstündä 20 alay qoşunla indiyädäk görünmämiş täntänäylä şähärä daxil oldu. Onun şäräfinä toplardan yaylım atäşläri açıldı. Mähämmäd şah onu sonsuz ehtiramla öz sarayına apardı. Nadir şahın onu şahlıqdan uzaqlaşdırmamasının qarşılığı olaraq Mähämmäd şah säläflärindän qalan vä “dünya xäzinälärindän on däfä çox olan” 250 illik xäzinäni Äfşar imperatoruna bağışladı.

Sähäri gün – 21 mart 1739-da üst-üstä düşmüş Novruz bayramı vä Qurban bayramı günü Hindistanın bütün camelärindä Nadir şahın adına xütbälär oxundu vä bütün şähärlärdä üstündä “Dünya şahlarına şah olan şahlar şahı Nadiri-sahibgiran” sözläri häkk edilmiş yeni qızıl pullar yayıldı.

25 martda şähärdä Nadir şahın öldürülmäsi şayiäsi yayıldı vä hindistanlılar şahänşahın täxminän 3 min – 7 min äsgärini öldürdülär. Bundan xäbär tutan Nadir şah ertäsi gün tezdän ähalini qırmağı ämr etdi vä üsyanı 6 saat içindä amansızlıqla yatırdı. Nadir şah Mähämmäd şahın qızını oğlu Näsrullah Mirzäyä aldı (6.4.1739).

27 martda şah İsfahana xäbär göndäräräk öz xalqını qäläbä münasibätilä täbrik etdi vä bütün ähalini 3 il vergidän azad etdi. Öz äsgär vä zabitlärinä çox böyük miqdarda hädiyyälär bağışladı.

1 aprel 1739-da saat 11-30-da Dehlidä Mähämmäd şahın Şelimar sarayında täntänäli şäkildä Äfşar – Hindistan müqaviläsi qollandı. Bu andlaşmaya görä, Mähämmäd şahın Hindistan hökmdarı olaraq qalmasının qarşılığında Äfşar dövlätinä 150 kürur (75 milyon) tümän täzminat ödädi vä Hind çayının qolları olan Attäk, Sind vä Nalasäng çaylarından qärbdä yerläşän bütün Hindistan torpaqlarını (Pişavär ätrafı mahallar, Kabil, Qäznä äyalätläri, Äfqanıstan, Kuhistan, Sind çayı ätrafı - Käşmir vä Tibet vä b. ärazilär, Ram qalası, Tärpin, Çän, Semvali, Ketra şähärläri, onların ärazisi, qalaları, limanları, şähärläri, kändläri) Äfşar dövlätinä verdi.

19 aprelädäk Nadir şahın älindä än azı 700 milyon rupi (täqribän 35 milyon tümän) däyärindä xäzinä cämländi [väzirin yardımçısı Anandramın bildirdiyinä görä, onlardan 6 milyon rupi sikkä şäklindäydi, 500 milyon rupi däyärindä dä “Kuhi-nur” (“İşıq dağı”), “Däryayi-nur” (“İşıq dänizi”) vä “Orlov” almazları, Taus taxtı da daxil olmaqla cävahirat vardı]. Bundan başqa, älyazma şäklindä 40-60 min kitab da (onların bir bölümü şahlıq xäzinäsindän götürülmüşdü) Nadirin xäzinäsinä verildi. Ümumiyyätlä, onun Hindistandan äldä etdiyi näqd pul vä cävahirat 525 kürur tümändi (75 kürur tümän dä onun äyan vä zabitlärindäydi).

12 may 1739-da Nadir şah Dehlidä böyük bir mäclisdä Mähämmäd şahın başına öz äliylä tac qoydu. Bu, onun göstärdiyi çox böyük alicänablıqdı, çünki işğal etdiyi bu ölkäyä istädiyi şäxsi hakim täyin edä bilärdi.

52 gün Dehlidä qalan şah 16 may 1739-da bu şähäri tärk edäräk Vätänä döndü. Äldä etdiyi näqd pul vä cävahiratı imperator 1.000 fil, 1.000 at vä 10 min däväyä yüklänmiş 13 min sandıqda daşıtdı. Bu särvätdän başqa, o, Hindistandan 100 xacä, 130 alim, 200 dämirçi, 300 bänna, 100 daşyonan, 200 dülgär dä gätirdi (sänätkarlarla o, Äbivärdin 20 kilometrliyindä Dehliyä bänzäyän, sonralar Xiväabad adlandırılan bir şähär saldırdı, Xaräzmdän azad edib gätirdiyi 12 min Xorasan ählini orada yerläşdirdi).

23 oktyabr 1739-da Häsänabadda olan Nadir şah Hindistan fäthindän xäbärdar etmäkçün Rusiya vä Osmanlı imperatorlarına elçilär göndärdi.

12 dekabrda Kabilä çatan Nadir şah Hindistandan gätirilän xäzinäni Herata göndärdi. Kabildä Sind vä Zämindar hakimi Xudayar xan Abbasini yanına çağırdı, ancaq o, itaätdän boyun qaçırdı. Bu zaman Nadir şah onu cäzalandırmaqçün birdän-birä geri dönäräk häräkätä keçdi vä uzun izlämälärdän sonra 13 mart 1740-da onu Bombey äyalätindä mäğlub edäräk zäncirlätdi. Xan özünün 1 kürur rupiyälik (5 milyon riyal) xäzinäsini şaha bağışlamalı oldu. Onun torpaqlarını da älä keçirmiş Nadir şah 1740-ın Novruz bayramında bu torpaqları üç yerä böldükdän sonra Larkanädän yola düşäräk 5 may1740-da Nadirabada çatdı.

Beläliklä, imperator Nadir şah Äfşarın Hindistan säfäri 2 il çäkdi (24.5.1738-5.5.1740).

Xaräzm ağası Elbars xana qulaqburması vermäyi bähanä edäräk Türküstanı almaq istäyän Nadir şah täkrar Herata getdi (5.6.1740). Burada 15 gün çäkän şänlikdän sonra 150 minlik qoşunla Türküstana häräkät edäräk 31 iyulda Bälxä çatdı. Amu-Däryanın här iki täräfindä qalalar tikdirdi. Şahı Buxaraya qonaq çağıran Äbülfeyz xan bir çox özbäk başçılarının täkidiylä onunla döyüşä girişmäli oldu. Xanı mäğlub edib Buxaraya girän Nadir şah öz adına xütbä oxudub pul käsdirdi. Qardaşı oğlu Lütfäli xanı göndärib Sämärqändi aldı. Beläliklä, Amu-Därya särhäd olmaqla onun güneyi Äfşar dövlätinin torpaqlarına qatıldı.

Nadir şah Äbülfeyz xanı yenidän Buxara ağası edäräk öz äliylä onun başına tac qoydu (6.10.1740). Xan onun ordusuna 20 min äsgär vermäyä mükälläf edildi; bununla Nadir şah Buxaranın bütün daxili işlärinä näzaräti öz älinä almış oldu.

Sonra şah Buxaradan Xaräzmä yola düşdü (7.10.1740). Täşkil etdiyi donanmanın gämiläri onun ordusunun ardınca üzürdü. Xivänin yaxınlığındakı Xanägah qalasına sığınan Elbars xanı mäğlub edäräk (15.11.1740) boynunu vurdurdu, çünki o, şahänşahın elçilärini öldürtmüşdü. Bundan sonra Xiväyä gedäräk oranı döyüşlä alan imperator yarım ay burada qaldı vä Çingiz xanın näslindän olan Tahir bäyi Xaräzmin başçısı qoydu. 23 dekabrdasa o, Märvä yollandı, Şahqulu xanı oraya başçı täyin etdi.

Märvdän Äbivärdä gäläräk (16.1.1741) doğulduğu Dästgird kändinä baş çäkdi. Burada onun anadan olduğu yerdä bäzäkli günbäzdän vä üç qızıl minarädän (onlardan birinin başında Nadir şaha işarä olaraq bir qızıl qılınc qoyulmuşdu) ibarät Mövludxana tikilmişdi. Dästgirddän Kälata gedän şah Hindistandan gätirdiyi xäzinäni bu qalada yerläşdirdi.

Nadir şah oradan Äfşar imperiyasının paytaxtı saydığı, bu dövlätin şärq torpaqlarının märkäzi olduğuna görä İsfahandan üstün tutduğu Mäşhäd şähärinä döndü (yanvarın sonu). Beläliklä, Türküstan säfärini dä uğurla başa vuran qüdrätli türk imperatoru oranı da Äfşar torpağına qatdı vä öz planının bir märhäläsini dä gerçäkläşdirdi.

Nadir şahın Kängär/Fars (Bäsrä) körfäzindä donanma yaratmaq planlarından ingilislär bärk narahat olsalar da Äfşar imperatoru 1740-ın yayında Buşähr limanında bir neçä härbi gämi qayırmağa ciddi göstäriş verdi. Ancaq bu iş son däräcä ağırdı – Kängär körfäzindä gäräkli ağac olmadığına görä ağac vä taxta 900 km aralıdakı Mazandaran meşäsindä hazırlanıb göndärildi vä yalnız 1741-in yazında Buşährä çatdırıldı. Gämilärin här birindä 50 top qoyulmalıydı. Buna görä Gembronda (Bändär-Abbasda) toptökmä zavodu tikildi vä 1741-in başlanğıcında artıq 2 mis top hazır oldu.

Müxtälif yerlärdän pulla alınmış olsa da 1742-nin yazında Äfşar imperiyasının artıq 15 härbi gämidän ibarät donanması vardı. Täässüf ki, bu donanmaya Tağı xan kimi araqarışdıran bir fars härbçisi başçılıq etdi vä bu amil imperiyaya donanmanın gücündän yetärincä yararlanmağa imkan vermädi.

İmperator Buşehrdä gämiqayırma işinä näzaräti Laperteri adlı bir avropalıya tapşırmışdı. O, 1741-dä öldükdän sonra Nadir şah 1742-dä bütün işläri dayandırmağa mäcbur oldu. Başa çatdırılmamış yarımçıq gämilär Buşehrdä bir neçä il qaldı.

Sonra şah pulla 30-adäk müxtälif ölçülü gämi aldısa da öz gämilärimizdän ibarät donanmanı görä bilmädi, çünki Osmanlılarla savaş vä daxili üsyançılarla mübarizä buna imkan vermädi. Donanmaçılıq sahäsindä möhkäm özülü qoyulmuş bütün işlär onun ölümündän sonra tam unuduldu.

Nadir şah donanma yaradılmasının dövlätin xarici vä daxili siyasätindä oynadığı mühüm rolu incäliyinädäk täsävvür etdiyinä görä bu işi imperatorluq fäaliyyätinin aparıcı istiqamätlärindän sayır, ona o qädär önäm verirdi ki, bu yolda hätta xalqın müflisläşmäsini dä mäqbul sayırdı. Täsadüfi deyil ki, onun vergiläri görünmämiş amansızlıqla yığdırması daha çox mähz donanma quruculuğunun genişländiyi dövrlärä düşür. Xatırladaq ki, täkcä Azärbaycan ildä 4 kürur (2 milyon) tümän vergi verirdi vä bunun näticäsindä Azärbaycanın känd vä qäsäbäläri viran qalmışdı. Özü dä, bällidir ki, Nadir şahın ämrinä görä, vergini ödämäyänin başı gätirilirdi, yoxsa vergiyığanın özünün başı käsilmäliydi. Bu üzdän dä Äfşar imperiyasının bir çox yerlärindä tez-tez irili-xırdalı üsyanlar baş verirdi…

Mäşhäddä 2 ay qalan Nadir şah Car vä Tala läzgilärinin öldürdüyü (26.10.1738) qardaşı, Azärbaycan vä Qafqazın hökmdarı vä ordu komandanı İbrahim xan Zahirüddövlänin qisasını almaq qärarına gäldi. Bu mäqsädlä 14 mart 1741-dä Mäşhäddän çıxdı.

Nadir şaha 15 may 1741-dä Mazandaranın Savadkuh meşäsindä 20 metrlikdän ağacın arxasından güllä atdılar. Güllä älini yaralayıb ata däydi, at yıxıldı. O, yerä aşıb özünü ölülüyä vurdu, buna görä ikinci güllä atılmadı. Cinayätkar tapılmadı. Doğrudur, az sonra bu işi Dilavär xanın oğlunun qulu törätdiyi söylänilsä dä Nadir şah oğlu Rzaqulu Mirzädän şübhäländi. Xatırladaq ki, Nadir şah onu 1738-dä väliähd - naibüssältänä vä Äfşar qoşunlarının komandanı täyin etmiş, Şah Tähmasibi vä övladlarını öldürtdüyünä, häm dä väliähdliyi dövründä idaräçiliyi yaxşı apara bilmädiyinä, xalqı incitdiyinä görä 1740-da onun yerinä Näsrullah Mirzäni väliähd etmişdi.

Tehrana gälän şah burada rus diplomatı Kaluşini qäbul etdi. Görüşdän sonra Kaluşin Peterburqa yazdı ki, Nadir şahla keçmişdä olduğu kimi särbäst söhbät etmäk mümkün deyil. Bäxtin ona verdiyi qäläbädän mäst olaraq deyir ki, Hindistanı tutmaq mänimçün çätin deyildi. Bir ayağımla häräkät etsäm Hindistanı, iki ayağımla häräkät etsäm bütün dünyanı tutaram. Nadir şahın Osmanlıya münasibäti yaxşı deyil, ancaq onun Rusiyaya da yaxşı münasibät bäslädiyinä sonadäk inanmaq olmaz.

Rzaqulu Mirzäni acıqla Tehranda qoyub Qäzvin, Qaracadağ, Bärdä vä Qäbälä yoluyla Dağıstana yollanan şahänşah iyunda oraya girdi. 15 iyul 1741-dä Qazıqumuq şähärinä, oradan Xäzär sahilinä (sentyabrın ortaları) gäldi. Qaracadağ tayfası Nadir şaha sataşdığına görä o, and içdi ki, bütün düşmänlärini tabe etmäyincä Dağıstandan getmäyäcäk. 16 oktyabr 1741-dä o, Därbändä girdi. Qaracadağ tayfasına hücum etmäkçün Därbändin 16 kilometrliyinä gäldi.

Nadir şah Tarxu (Dargi) şamxalını, Qaraqaytaq usmisini vä Qazıqumuqda Surxay xanı özünä tabe etdirsä dä rusların fitnäsiylä onun qarşısına yeni-yeni düşmän qüvvälär çıxırdı, çünki ruslar bu vaxt onun Quzey Qafqaza hücum edäcäyindän bärk narahatdılar; onların münasibätläri dä gärginläşmişdi. Ruslar ondan ehtiyat edäräk 1742-nin mayında Qızlarda 42 minlik qoşun toplamışdılar.

Nadir şah Osmanlı dövlätiylä münasibätläri nizamlamaq istäyirdi. Bu mäqsädlä säfir Hacı xanı İstanbula göndärmişdi (mart-iyul 1741). Sultan onunla görüşändän sonra mäzhäb mäsäläsini müzakirä etmäkçün heyät yaratsa da dövlätin bu mäsälädä fikri däyişmädi, ancaq Nadir şaha qeyri-müäyyän cavab verdilär. Osmanlı täräfi dä öz növbäsindä Nadir şahın yanına nümayändälär göndärdi vä onlar 1742-nin yanvarında Därbänd yaxınlığında şahla görüşdülär. 17 aprel 1742-dä İstanbula dönän Münif Mustafa äfändiylä sultana, sädräzämä vä elmiyyä ricalına mäktublar göndärän Nadir şah bildirdi ki, yalnız Osmanlı dövlätinin şiäliyi beşinci mäzhäb kimi qäbul edäcäyi halda bu iki müsälman dövläti arasında sülh ola bilär, yoxsa özüm Osmanlı ölkäsinä gedib bu ixtilafa son qoyacağam.

Nadir şah mäzhäb mäsäläsini ruhanilärin äliylä häll etmäyä çalışırdı. O, Molla Äliäkbär Mollabaşının başçılığı altında nüfuzlu bir heyät yaratdı, onlar 1736-cı il qärarına äsasän cäfäri mäzhäbinin Mäkkädä beşinci rükn kimi qäbul olunmasına qärar verdilär. 1743-ün başlanğıcında Dağıstanda Nadir şahın yanına gälän yeni Osmanlı elçisinin sultandan (xälifädän) gätirdiyi mäktubda şiäliyin räsmi mäzhäb kimi tanınmadığı vä Mäkkädä beşinci rükn kimi qäbul edilmädiyi bildirildi. Cavabında qäzäbli şah dedi: “Nadirin dünyanı fäth edän qoşunu tezliklä Osmanlı torpağına hücum edäcäkdir”.

Dağıstanın dözülmäz şäraitindä qoşununun durumu xeyli ağırlaşmış Nadir şah 1742-dä Qaracadağ tayfasını täslim etsä dä Dağıstanın açarı olan, rusların altdan-altdan dästäk verdiyi Avarı ala bilmädi. Oradan İranxarab düşärgäsinä çäkildi vä 1742 dekabrının başlanğıcında ötäri bir mähkämädän sonra oğlu Rzaqulunun gözlärini burada çıxartdırdı.

Qaynaqlarda Nadir şahın Rzaqulu Mirzäni kor etmäsinin säbäbkarı kimi xain Äliqulu Mirzänin (sonrakı: Adil şah) adı çäkilir. O, sui-qäsd gecäsi Nadir şahın çadırına bu mäzmunda bir imzasız mäktub göndärib (bu faktı Nadirin ölümündän sonra öz diliylä deyib): “Säni kimin öldürmäk istädiyini bilmäk istäyirsänsä fikirläş göräk sänin ölümündän kim daha çox faydalanacaq vä ölkänin padşahı olacaq”.

Sonralar oğlunun täqsirsizliyinä inanan şah hädsiz kädärländi, hätta onun Rzaqulunu cäzalandırmasına mane olmaqçün heç bir täşäbbüsdä bulunmayan saray adamlarından bir neçäsini öldürtdü dä. Rzaqulunun faciäsi Nadir şahı özülündän sarsıdaraq onun häyatında geriyä doğru ciddi dönüş oldu. Çox inandığı şäxsi häkimi Älävi xanın uzun müddät yanında olmaması (häccä getmişdi), onu bir fransız häkimin äväzlämäsi dä öz täsirini göstärdi.

Elä bu çağlardan da onun imperiyasını yavaş-yavaş üsyanlar bürümäyä başladı (hämin vaxt Xaräzmdä vä Bälxdä).

Donanma yaratmağın vacibliyinä Nadir şah Dağıstanda olarkän bir daha ämin oldu – o gördü ki, buradakı qoşununun tächizatını ödämäkçün Xäzärdän gälän gämilärä häyati ehtiyac var. Buna görä dä Kängär/Fars körfäzindä olduğu kimi Xäzärdä dä mütläq donanma yaratmağı qärara aldı. Ruslardan 10 gämi borc istädisä dä onlar imperatorun niyyätini başa düşäräk näinki gämiläri vermädilär, hätta Xäzärdä türk donanmasının yaranmasına imkan vermämäkçün ällärindäki bütün vasitälärdän yararlandılar. Xatırladaq ki, 1723 müqaviläsinä görä, ruslar Xäzärdä gämiqayırma hüququnu qoruyub saxlayırdılar.

Xäzärin sol sahilindä donanma yaratmaqda Nadir şahın ilkin mäqsädi burada çapovulçu türkmänlärä qarşı möhkäm bir baza yaratmaq, häm dä Dağıstanla döyüşdä qoşunun tächizatını tämin etmäkdi. Bu istäklä o, ingilis Con Eltonu “Camal bäy” adlandıraraq gämiqayırma üzrä baş räis täyin etdi.

Şimali Gilanın Längärud vä Bändäri-Lahican şähärlärindä qärargahını yerläşdirän Elton işä ciddi girişdi. Nadir şahın donanma planlarından ciddi täşvişä düşän Rusiya här vasitäylä mane olur, ancaq Nadir şahın inadcıllığı bu ingilisi işä häväsländirirdi. Elton hätta şahänşahın ölümündän sonra da işindän äl çäkmädi vä 1751-dä üsyan zamanı öldürüldü, bununla da Nadir şahın Xäzärdä donanma yaratmaq arzusu tam gerçäkläşmädi.

1742-dä Nadir şah Terek çayını keçib Rusiyaya hücum etmäk istäsä dä Osmanlı dövlätinin Äfşar imperiyası särhädinä qoşun toplaması buna mane oldu. Dağıstanda çox itki vermiş Nadir şah 5 fevral 1743-dä Osmanlı ordusuna qarşı üçüncü yürüşä başlayaraq Dağıstandan birbaşa Osmanlı torpağına 375 minlik ordusuyla hücum etdi.

6 avqust 1743-dä o, Kärkükä gäldi. Orada Osmanlı sultanından belä mäktub aldı ki, Osmanlı şeyxülislamı sünni mäzhäbi äleyhinä olan şiälärin öldürülmäsinä vä ya äsir edilmäsinä şäriätä uyğun hökm verib. Bundan bärk qäzäblänän Nadir şah da sultanı xälifä kimi tanımaqdan boyun qaçırdı vä Ärbili tutdu (8.1743), oradan Mosula qoşun çäkdi vä 21 sentyabr 1743-dän oranı mühasiräyä aldı, 27 sentyabrda fasiläsiz top atäşläriylä hücuma keçsä dä şähäri tuta bilmädi. Bu zaman Nadir şaha sultandan mäktub gäldi ki, ordunuz Osmanlı torpağından çıxmayınca sülh müzakiräsi aparılmayacaq.

Şirvanda “Sam Mirzä”, Ärzurumda “Säfi Mirzä” adlı yalançı şahzadälär Osmanlı dövlätinin gizli yardımıyla qiyam qaldırdılar, Türküstanda qarışıqlıq baş verdi, orduda da xästälik yayıldı, buna görä sultanla razılaşmalı olan şahänşah 20 oktyabr 1743-dä qoşununun iräliläyişini saxladı, Mosuldan Kärkük vä Qaratäpäyä çäkildi, ancaq Bäsränin mühasiräsini saxladı.

Qärargahını Qaratäpädä qoyub Bağdada gedän imperatoru bu şähärdä çox hörmät bäslädiyi Ähmäd paşa (o da Nadir şahın şäxsiyyätini yüksäk däyärländirirdi) vä Osmanlı säfiri Mähämmäd ağa dostcasına qarşıladılar. İmperator öz arvadlarıyla birgä İraqda Kazimeynä gedib imamların qäbirlärini, Kärbälaya gedib (19.11.1743) şähidlärin qäbirlärini ziyarät etdikdän sonra Hillä yoluyla Näcäfä yollandı.

Näcäfdä Nadir şah islam birliyinä nail olmaqçün 12 dekabr 1743-dä Azärbaycanın, Türküstanın (Buxara, Bälx), Xorasanın, Beynännähreynin vä b. yerlärin böyük din alimlärindän ibarät heyät yaradaraq böyük bir mäzhäbi mäclis qurdu vä ülämalara tapşırdı ki, sünni vä şiä täriqätläri arasındakı ixtilafları häll etsinlär. Hämin alimlär xüläfayi-raşdinin (Äbubäkr, Ömär, Osman, Äli) xilafätini qäbul etmäk, imam Cäfär Sadiqin äqidäsinä inanmaq vä hörmät etmäk haqqında bir sänäd yazaraq möhürlädilär. [Sünni kälamçı Abdulla ibn Hüseyn äs-Suvaydi buradakı mücadilä haqqında çox däyärli bir äsär yazıb (Qahirä, 1324/1906)].

Nadir şah vä Ähmäd paşa 1744-ün başlanğıcında sülh müqaviläsini müzakirä etmäyä başladılar, saziş bağladılar. Bu sänädä äsasän, Nadir şah Kärkük, Ärbil, Qärnä vä b. qalalardan çäkildi, Bäsränin mühasiräsini dayandırdı. (İmperatorun bu yumşaq mövqeyi, görünür, Äfşar dövlätinin şimal vä şärqindä baş vermiş qiyamlarla bağlıydı). Xälifä dä olan Osmanlı sultanı I Mahmud şiäliyi Osmanlı dövlätinin siyasätinä zidd sayaraq 1744-ün martında bu müqaviläni rädd etdi.

1742-dä Kängär/Fars körfäzi yaxınlığındakı äräb torpaqları Mäsqät vä Oman da Äfşar hakimiyyäti altına keçdi, Nadir şah Seyf ibn Sultanı oranın başçısı qoydu. Fars äyaläti vä Fars körfäzindä böyük nüfuzundan yararlanan Tağı xan 1744-dä şaha qarşı üsyan qaldırdı, Şiraza gedib özünü oranın hakimi elan etdi. 1 iyul 1744-dä Nadirin ordusu şähäri tutdu vä qiyamçıları qırdı, Tağı xanı äsir etdi.

1743-ün başlanğıcında Şirvanda özlärini Säfävi şahzadäsi adlandıran, äslindä Osmanlıların hazırladığı yalançı I, II vä III “Sam Mirzä”lär Äfşar ağalığına qarşı üsyan qaldırdılar. Surxay xanın yardımıyla Yeni Şamaxını (Ağsunu) tutmuş I Sam Mirzänin üsyanından Mosuldaykän 11 oktyabr 1743-dä xäbär tutan Nadir şah onun üstünä oğlu Näsrullah Mirzäni göndärdi, o da yalançı şahzadäni älä keçiräräk öldürdü vä Heydär xanı Şamaxı hakimi qoydu.

Hämin ayda yalançı II Sam Mirzänin başçılığı altında yeni üsyan qalxdı vä asilär Ağsudan Därbändädäk ärazini tutdular, imperiya mämurlarını qovdular. Bu işdä Surxay xanın oğlu Mähämmäd xan çox fäaldı. Näsrullah Mirzänin qoşunları Ağsuya girdikdä yalançı şahzadä Gürcüstana qaçdı vä Kaxetiya çarı Teymuraz onu tutub Näsrullah Mirzäyä göndärdi. Näsrullah Mirzä “şahzadä”nin gözünü çıxarıb Osmanlı härbi äsirläriylä Karsa göndärdi (29.1.1744). Bu qulluğunun mükafatı olaraq Nadir şah qabaqlar Gäncä bäylärbäyinin idarä etdiyi Borçalı vä Qazax mahallarını Teymuraza hädiyyä etdi.

1743-ün sonunda Osmanlılar Säfi Mirzä adlı başqa bir yalançı “şahzadä”ni (äslindä: Mähämmädäli Räfsäncani Kirmanini) “Şah Hüseynin oğlu” adlandıraraq hakimiyyätini tanıdılar vä Nadirä qarşı çarpışmaqçün Ärzuruma göndärdilär (9.1743). Bunu eşidän Nadir şah 25 iyul 1744-dä Arpa çayını keçäräk 29 iyulda Kars qalasının cänubunda yerläşdi vä bununla da Osmanlılarla dördüncü müharibäyä başladı. 23-24 avqust vä 13 sentyabrda şah Kars qalasına iki däfä şiddätli hücum etsä dä onu ala bilmädi. Nähayät, 9 oktyabr 1744-dä mühasirädän äl çäkib Karsın şärqinä çäkildi.

Karsdan Bärdäyä gälän Nadir şah 27 dekabr 1744-dä Dağıstana qäfil hücum çäkdi vä oranı özünä täslim edäräk 7 yanvar 1745-dä Bärdäyä qayıtdı. Oradan Şäkiyä getdi, 12 iyul 1745-dä İrävana, Göyçä yaylağına çatdı. 7 avqustda İrävandan Muradtäpäyä häräkät etdi.

O, Kars vä İrävanda müharibä apararkän rus elçisi gäläräk quzey torpaqlarının Äfşarlara qaytarılması haqqında qärarı Nadir şaha tähvil verdi.

10 avqust 1745-dä Nadir şahla Osmanlı qoşunları arasında Bağavars boğazında dähşätli müharibä başlandı vä 12 avqustda o, 10 il qabaq Osmanlıları ağır mäğlubiyyätä uğratdığı elä bu yerdä yenidän qäläbä çaldı. Bu däfä Osmanlılar 3 paşa vä xeyli zabit, 28 min äsgär, bütün toplarını itiräräk mäğlubiyyätin acısını daddılar. Beläliklä, Nadir şah o çağda mäğlubedilmäz sayılan Osmanlı ordusunu ikinci däfä mäğlub etdi. Mosulda da Nadirin oğlu Näsrullah Mirzä qäläbä çaldı – Osmanlı qoşunu 28 min näfär täläfat verdi vä särkärdä Yegän Mähämmäd paşa şähid oldu.

Qäläbäsinä baxmayaraq, sülh täklif edän Nadir şah Sultan Mahmuda mäktub yazaraq bildirdi ki, iki müsälman milläti arasında qan tökülmäsinä säbäb mäzhäb ixtilafıdır. Onun täklifiylä bu ixtilaf aradan götürülür vä bundan sonra iki qonşu millät arasında daimi dostluq olacaq.

Osmanlıları barışa çağıran Nadir şah 12 yanvar 1746-da Fätäli xanı İstanbula göndäräräk cäfäriliyin qäbulu vä şiälärä Käbädä bir rükn ayrılması mäsäläsindän äl götürdüyünü, ancaq rükn olmadığına görä şiälärin dörd mäzhäb adamlarından istädiklärinä qoşularaq häccin täläblärini yerinä yetirmälärinä icazä verilmäsini täläb etdi. Nadir şah bununla yanaşı, İraqın (Van, Bağdad, Näcäf, Kärbäla, Bäsrä vä b.) Äfşar imperiyasına verilmäsini istädi.

Osmanlı dövläti dä Näzif Mustafa äfändiyä bir çox mäktublar veräräk danışıqlar aparmaqçün Fätäli xanla birgä Nadir şahın yanına göndärdi (mart 1746). Bu zaman şah Hämädandan Azärbaycana gäldi vä oradan İsfahana getdi. 2 fevral 1746-da Mäşhädä çatan şah 16 mart 1746-da oradan da Näzif paşayla görüşmäkçün İraqi-Äcämä getdi. Qäzvinlä Tehran arasında – Sovucbulaqdakı Kürdan (Kerden) adlı yerdä qurduğu härbi düşärgäsindä Nadir şah Osmanıl nümayändä heyätini qäbul etdi. Näzif Mustafa äfändi mäzhäb mäsäläsindä öz dövlätinin mänfi mövqeyini bir daha täsdiqlädi, ancaq särhädlär mäsäläsinin 1639-uncu il Qäsri-Şirin (Zähab) müqaviläsi çärçiväsindä çözülmäsinin gäräkdiyini bildirdi. Särhäd mäsäläsindä dä çox israr etmäyän Nadir şah Häsänäli xana Näzif äfändiylä danışıqlar aparmaq sälahiyyäti verdi.

Beläliklä, iki müsälman dövläti arasında barışa çalışan Nadir şahın ämäli mövqe tutması näticäsindä Osmanlılarla Äfşarlar arasındakı bütün başlıca mübahisälär öz hällini tapdı. 4 sentyabr 1746-da Qäzvindä iki täräf arasında Rusiyanın iştirakı olmadan sülh müqaviläsi bağlandı vä 6 oktyabr 1746-da Bağdadda vali Ähmäd paşanın onu imzalamasından sonra qüvväyä mindi. Bununla da iki dövlät arasında uzun illär sürän qanlı çäkişmälärä käsinliklä son qoyuldu.

İstanbula qayıdan Näzif paşa imperatorun mäktubunu sultana täqdim etdi. Mäktubda Nadir şah Şah İsmayılın şiäliyi täbliğ etmäsini tänqid edir, Şah İsmayılın Osmanlı dövlätinä verdiyi torpaqlardan äl çäkdiyini bildirirdi.

Nadir şah müqavilänin täsdiqlänmiş mätnlärini 22 yanvar 1747-dä böyükelçisi Mustafa xana veräräk onu öz tarixçisi Mirzä Mehdi xanla birgä İstanbula yolladı; onlar Osmanlı sarayına Oman mirvarisiylä bäzädilmiş qızıl taxt vä başqa qiymätli hädiyyälär apardılar.

İstädiyi müqavilänin bağlanmasından sevinän Sultan Murad da Käsriyyäli Ähmäd paşanı böyükelçi täyin edäräk Räcäb paşa vä qazi Numan äfändiylä birgä misilsiz hädiyyälärlä İsfahana göndärdi.

Täässüf ki, säfirlärin heç biri väzifäsini yerinä yetirä bilmädi – onlar üz tutduqları şähärlärä çatana qädär türk dünyasının düşmänläri böyük imperatorumuz Nadir şah Äfşarı mähv etdilär!..

İki müsälman dövläti arasında Rusiyanın räyi näzärä alınmadan sülh müqaviläsinin bağlanmasıyla Nadir şahın hakimiyyätdä än ağır, än dözülmäz dövrü başlandı. Märkäzdänqaçma meylläri gücländi. Mäsälän, 1743-dä Hacı Çäläbi Qurban oğlu Şäkini müstäqil xanlıq etsä dä Nadir şah 1744-46-cı illärdä onunla “Gäläsän-göräsän” qalası ätrafında bir neçä däfä vuruşduqdan sonra onu väkil väzifäsindä saxlayaraq özünä tabe etmişdi, ancaq Çäläbi 1747-nin başlanğıcında özünü yenidän Şäki xanı elan etdi. 21 mart 1747-dä III Sam Mirzä Täbrizdä Äfşar hakimiyyätinä qarşı üsyan qaldırdı, hakimiyyät nümayändälärini qıraraq özünü hakim elan etdi. Başqa üsyanlar da ölkäni bürüdü.

Rusların örtülü müqavimäti näticäsindä Dağıstandakı uğursuzluğu, böyük oğlu Rzaqulu Mirzänin gözlärini çıxartdırması, Fars bäylärbäyi Tağı xanın, şirvanlıların, kirmanlıların, sistanlıların vä b. qiyamları, Şirvan hakimi Heydär xan Äfşar, ordu komandanı olan qaynı Kosa Ähmäd Kälbäli xan kimi däyärli adamların öldürülmäsi Nadir şahın äsäblärini xeyli korladı – o, az qala hamıdan şübhälänmäyä, qäzäbini yatırtmaqçün yersiz cäzalar verdirmäyä başladı.

22 yanvar 1747-dä İsfahandan Yäzdä vä Kirmana häräkät edän şahänşah qiyamçılarla hädsiz särtliklä davrandı. Mäşhädä gäläräk Herat, Ton, Täbäs vä Qayen hakimlärini cäzalandırdı, 1 kürur (yarım milyon) vergi yığmağı ämr etdi. Novruzu Mäşhäddä keçirän imperator Kälata gedib xäzinä binasının tikilişinä baxdı. Bu xäzinädä 200 kürur näqd pul vä cävahirlär, başqa däyärli äşyalar vardı.

Doğulduğu Dästgird kändinä dä baş çäkän Nadir şah Tehrana qayıtdı vä Osmanlı säfiriylä görüşüb Mäşhädä gäldi. Qardaşı oğlu, Sistanın hakimi Äliqulu Mirzänin Sistanda üsyançılara başçılıq etmäsini eşidändä ähvalı hädsiz pisläşdi. Xorasandakı Xäbuşan kürdläri dä Äliqulu xana qoşuldular. Şah 16 minlik qoşunla kürdläri cäzalandırmağa getdi, onlar Xäbuşan qalasına sığındılar.

İmperator Xäbuşanın 12 kilometrliyindäki Fäthabadda dayandı. O, häyatının ciddi tählükädä olduğunu, ona sui-qäsd hazırlandığını hiss etdiyinä görä Kälata getmäk istädi, ancaq yanındakılar onu sonadäk qorumağa söz verdilär. Yaxın qohumları – şäxsi mühafizä dästäsinin başçısı Mähämmädqulu xan Äfşar vä sarayda işlär idaräsinin räisi Saleh xan Qırıxlı Äfşar, eläcä dä Mähämmäd bäy Qacar İrävanlı, Musa bäy Äfşar, Qoçu bäy Äfşar Urumi onun äleyhinä işläyirdilär. Bäzi qaynaqların bildirdiyinä görä, gizlicä bu adamlarla älaqä yaradan Äliqulu Mirzä ämisinä qarşı sui-qäsd hazırladı vä elä onun tährikiylä dä bu cinayätkarlar 20 iyun 1747-dä Nadir şahı qätlä yetirdilär.

İlk baxışda Nadir şahın öldürülmäsi tam täsadüfi görünä bilär vä täässüf ki, tarixi qaynaqlar bu faktı indiyädäk yalnız bu cür dä täqdim edib. Ancaq, bizcä, istär Nadir şahın, istärsä dä Ağamähämmäd şah Qacarın qätlä yetirilmäsini qätiyyän täsadüf saymaq olmaz. Niyä? Birincisi, här iki sui-qäsd az qala eyni ssenari üzrä yerinä yetirilib (bu isä onları eyni märkäzin hazırlayıb idarä etdiyini göstärir). İkincisi, Nadir şah hälä sui-qäsddän qabaq häyatından dolayı bärk narahatlıq keçirir vä Kälata getmäklä bälanı başından sovmaq istäyirdi; o, heç vaxt öz qulluqçularından bu däräcädä çäkinmäzdi; demäli, şah onu aradan götürmäyä gücü çata biläcäk hansısa NAMÄLUM QÜVVÄNİN planları haqqında danılmaz bilgilär äldä edibmiş. Üçüncüsü, Şärq dünyasının XVIII yüzildä öz qılınclarıyla iki möhtäşäm imperiya qurmağı bacarmış iki än azman, än ağıllı vä än qätiyyätli imperatorunun terror üçün seçilmäsi dä heç cür täsadüfä oxşamır. Dördüncüsü, bu iki qäsdin tarixi baxımdan qısa vaxtda – 50 ilin içindä (1747-1797) baş vermäsi dä düşündürücüdür.

Bäs Nadir şahın (Ağamähämmäd şahın da) qatillärinin arxasında kim dayanıb, sifarişçi kim olub? Bu sorğuya än doğru cavab yalnız bu sualların qarşılığında alına bilär: onlar än çox kimä mane olurdular, onları öldürtmäk än çox kimä faydalıydı? Älimizdä bu gün heç bir tarixi sänäd-sübut olmasa da, bizcä, hamıdan çox Rusiya vä Avropa dövlätlärindän (ilk növbädä İngiltärä vä Fransadan) şübhälänmäyä haqqımız var. Axı Rusiya Däli Petronun väsiyyätini yerinä yetiräräk isti dänizlärä çıxmaq istäyir, ancaq qarşısında nähäng Nadir şahı vä Ağamähämmäd şahı görürdü – onun işğal etdiyi Qafqaz torpaqlarını yalnız bu iki şah geri qaytarmışdı. İngiltäräninsä yerini Nadir şah häm Hindistanda, häm dä Kängär/Fars körfäzindä dar etmişdi. Bundan başqa, här iki imperator Şärqin strateji baxımdan bu än mühüm mäkanında Rusiya, İngiltärä vä Fransanın äl-qol açmasına imkan vermämäklä yanaşı, bütövlükdä onların Şärqdä häyata keçirmäyä başladıqları işğalçılıq, müstämläkäçilik siyasätinin gerçäkläşdirilmäsindä än ciddi maneäyä çevrilmişdi. Täsadüfi deyil ki, onların ikisi dä artıq hakimiyyätlärinin zirvä nöqtäsinä çatanda, bölgä dövlätlärinä öz hökmlärini qäbul etdirmäyä başladıqları vaxt aradan götürüldülär vä här däfä dä onları çox zäif şahlar äväzlädi. Bunu da ähämiyyätsiz saymaq olmaz ki, häm Nadir şah, häm dä Ağamähämmäd şah öldürüldükläri gündän indiyädäk mähz Rusiya vä Avropa qaynaqlarında az qala insan qanı içän yırtıcı kimi qälämä verilmäkdädir…

5 iyul 1747-dä xäyanätkar Äliqulu Mirzä Heratdan gäläräk özünü hökmdar elan etdi, Nadir şahın oğulları Näsrullah Mirzä vä İmamqulu Mirzäni, başqa övladlarını, eläcä dä Nadir näslinä mänsub bütün adamları (Şahrux Mirzädän başqa) şäräfsizcäsinä qılıncdan keçirdi, Nadir şahın topladığı xäzinäni qısa zaman içindä dağıtdı…