Äbivärd hakimi olan qayınatası Babaäli bäyin müdafiä dästäsinä daxil olan (1710) Nadirqulu Äbivärdä basqın edän özbäklärin vä yomut türkmänlärinin üzärinä onun tapşırığıyla qoşun çäkdi vä onları 1719-da äzib qovdu. 1719/20-dä möhkäm Kälat qalasını tutaraq özünä qärargah etdi. Därägäz vä Qoçanda çoxlu qoşun yığaraq äfqan Mälik Mahmudla bir neçä däfä vuruşaraq onu äzdi. Babaäli bäy 1723/24-dä ölärkän näyi vardısa hamısını küräkäni Nadirqulunun ixtiyarına buraxdı. Bundan sonra Nadirqulu äfqanlarla bir çox uğurlu müharibälär apararaq qalalar aldı, ana yurdu Mäşhädi älä keçirdi (22 oktyabr 1725).

Özünü şah elan etmiş II Tähmasib Säfävi (1722-1732) säfirläri İsmayıl bäyi Däli Petronun, Mähämmädrza xanı I Sultan Mahmudun yanına kömäk istämäyä göndärdi. Ancaq İsmayıl bäy 12 sentyabr 1723-dä Azärbaycanın Xäzärsahili torpaqlarının: Därbänd, Bakı, Salyan, Länkäran, Gilan, Räşt, Änzäli, Mazandaran vä Ästäräbadın Rusiyaya birläşdirilmäsi haqqında özbaşına olaraq müqavilä imzaladı. Säfävilärin zäifliyindän yararlanan Osmanlı särkärdäsi Abdulla paşa isä İrävanı, Qafqazın qärbini, Täbrizi, Rzaiyyäni, Kirmanşah, Loristan vä Xuzistanı ta Kängär (Fars) körfäzinädäk tutdu.

24 iyun 1724-dä Osmanlı vä Rusiya dövlätläri arasında bağlanan İstanbul müqaviläsinä äsasän, İrävan, Gürcüstan vä Xäzäryanı bölgälär çıxılmaqla bütün Azärbaycan Türkiyäyä, Xäzärsahili Därbänd, Bakı, Salyan, Länkäran, Räşt vä Änzäli zolağı Rusiyaya verildi.

Çox ağır durumda olan II Tähmasib Nadirqulunun igidliyindän xäbär tutaraq 1726-da onu Äbivärdä hakim qoydu. Hämin ildä Nadirqulunun 3 minlik qoşunuyla Xäbuşanda (Äbivärddä) II Tähmasib qüvväläriylä birläşdi vä tezliklä o, Tähmasibin şäxsi härbi müşaviri oldu.

Nadirqulu xan 1726-nın oktyabrında II Tähmasibin sipähsaları (qoşun başçısı, särkärdäsi) täyin ediländä gerçäk durum beläydi – Säfävilär dövläti äslindä mövcud deyildi; onu äfqanlar, ruslar vä Osmanlılar öz aralarında bölmüşdülär. Özünä “Tähmasibqulu” läqäbi götürän Nadirqulu älinä qılınc aldığı ilk gündän Vätän torpaqlarını geri qaytararaq yenidän vahid dövlätdä birläşdirmäkçün işğalçılarla amansız savaşa girişdi vä heç on il keçmädän bu väzifänin öhdäsindän şäräflä gäldi.

Tähmasibin qulluğunda Nadirqulu xanın ilk böyük qäläbäsi Mäşhädi tutaraq äfqan Mälik Mahmudu mäğlub etmäsi (13.12.1726) oldu. Sonra o, tädriclä äfqan feodallarını Säfävi torpaqlarından qovdu vä üstälik, Heratı da tutdu (5.1729). Mäşhädi özünä qärargah seçän Nadirqulu xan Säfävi paytaxtı İsfahanı da äfqanlardan geri alaraq (26.10.1729) bu şähäri düşmänlärdän tämizlädi vä 7 il 10 ay öncä İsfahandan çıxmış Tähmasibi yenidän hämin şähärdä taxtda oturtdu (30.11.1729). Şähärin hakimi Äşräf Äfqan qaçdı.

Bu igidlikläriylä o häm özünü yenilmäz bir särkärdä kimi täsdiqlädi, häm märkäzi hakimiyyäti xeyli gücländirdi, häm dä millätin qürurunu artıraraq onda özünäinam yaratdı, xalqımızın döyüşkänlik ruhunu yüksältdi. Ancaq II Tähmasib Nadirin härbi uğurlarından ciddi qorxuya düşäräk ona bir sıra xäyanätlärdä bulundu, dövlät mänafeyini här neydän üstün tutan Nadirsä onu här däfä alicänablıqla bağışladı.

İsfahanı aldıqdan sonra Äşräf Äfqanla 4 däfä qanlı savaşa çıxan Nadirqulu xan 25 dekabr 1729-da onu mähv etmäkçün Şiraza qoşun çäkäräk bu şähäri aldı. Şirazdan tärpänib Loristandan keçmäklä Bürucärdä gälän Nadirqulu xandan ötrü şah buraya qiymätli daşlarla bäzädilmiş bir tac vä İsfahanın alınmasının qarşılığı olaraq onun Xorasan, Mazandaran, Yäzd, Kirman vä Sistan valisi täyin edilmäsi haqqında färmanı göndärdi.

Şirazdan da qaçan Äşräf 1730-da Qändähar yaxınlığında öldürüldü. Beläliklä, Fars äyalätini itaätä gätirän vä oraya Mähämmädäli xanı hakim qoyan Nadirqulu (Tähmasibqulu) xan 7 illik hakimiyyätläri çağında 2 milyonadäk insanı amansızcasına qırmış, än yaxşı şähärläri, än gözäl binaları xaraba qoymuş qaniçän, dağıdıcı äfqanlar üzärindä qäti qäläbä çaldı. İndi o, üzünü Osmanlılara sarı çevirä bilärdi.

Osmanlı dövlätinä säfir göndäräräk Säfävi torpaqlarını qaytarmağı täläb edän Nadirqulu xan rädd cavabı aldıqda müharibäyä girişdi vä Hämädana doğru häräkät etdi (9.3.1730), öncä döyüşlä Nähavändi (1.7.1730), sonra müqavimätsiz Hämädanı (7.7.1730) tutdu.

Nadirin qäläbälärindän täşvişä düşän Osmanlı sultanlığı Säfävi dövlätinä räsmän müharibä elan etdi (23.7.1730). Marağada Osmanlılara qalib gäldikdän sonra Nadirqulu xan Täbrizi (12.8.1730) vä Ärdäbili (9.1730) dä onlardan geri aldı. Bisütun bäy Äfşarı Täbrizä hakim qoydu. Rzaqulu xan Şamlını Osmanlı sädräzämi İbrahim paşanın yanına göndäräräk sülh täklif etdi. Sädräzämin öldürülmäsi, III Sultan Ähmädin devrilib (1.10.1730) yerinä qardaşı Sultan Mahmudun gälmäsiylä Osmanlılar Säfävilärlä savaşdan äl götürdü.

Nadirqulu xan İstanbuldakı qarışıqlıqdan yararlanıb Naxçıvan vä İrävanı da Osmanlılardan geri almaq istäsä dä 1730-un avqustunda Xorasanda äfqanların (abdalların) üsyan qaldırdığını eşidäräk savaşı davam etdirmädän Täbrizdän Mäşhädä yollanmalı oldu (ora noyabrın başlanğıcında çatdı). O, 1731-in iyulundan äfqanları (abdalları) bir neçä däfä äzdi vä uzun mühasirädän sonra Heratı bütünlüklä tutdu (27.2.1732).

Bu vaxt II Tähmasib qoşun başçılığını öz älinä aldı vä Nadirqulu xanın täsir gücünü azaltmaqçün onun yalnız Xorasanı idarä edäcäyini, Osmanlı vä Rusiyanın tutduğu torpaqları geri almaqda da ona ehtiyac olmadığını bildirdi vä özünä nüfuz qazandırmaqçün Naxçıvan vä İrävanı qaytarmaqdan ötrü Osmanlılarla müharibäyä başladı (12.1730), ancaq Hämädan yaxınlığında mäğlub olduqdan (15.7.1731) sonra Kirmanşahı (30.7.1731), Hämädanı (18.9.1731), Urmiyäni (15.11.1731) vä Täbrizi (4.12.1731) dä itirdi. Paytaxt İsfahandan uzaqlarda olan Nadirqulu xanın razılaşmamasına baxmayaraq 10 yanvar 1732-dä Osmanlılar vä Säfävilär arasında Bağdadda müqavilä bağlandı. Bu andlaşmaya görä, Täbriz, Ärdälan, Kirmanşah, Hämädan, Hüveyzä vä Loristan Säfävilärdä qaldı, İrävan, Naxçıvan, Tiflis, Gürcüstanın çox hissäsi, Gäncä, Şirvan vä Dağıstan Osmanlılara verildi, Araz çayı iki dövlät arasında särhäd oldu. Ancaq sultan da, Nadir dä bu sänädi qäbul etmädiyinä görä o, gerçäkläşä bilmädi.

Tähmasibin Osmanlılarla bağladığı müqavilädän qäzäblänän Nadirqulu xan Heratdan Osmanlı sultanına xäbärdarlıq göndärdi: “Şah Tähmasibin müqaviläsinin siyasi qiymäti yoxdur”. O, bu mäzmunda bir mäktubu da İsfahan sarayına göndärdi: “Müqaviläyä äsasän täyin olunan särhädlär Allahın vä ölkänin istäyinin äleyhinädir, ona görä dä biz bu müqaviläläri rädd edirik”.

Däli Petronun ölümündän (1725) sonra Rusiyada Säfävi torpaqlarını älindä saxlaya biläcäk bir şäxs yoxdu. Bu amili dä näzärä alan Nadirqulu xan rusların ixtiyarındakı Gilana Hüseynqulu xan Zängänäni, Mazandarana Oğuzlu xanı hakim qoydu vä 1730-da rus generalı Levansovdan Xäzäryanı bölgäläri täcili boşaltmağı täläb etdi.

II Tähmasibin nümayändäsinin iştirakıyla 21 yanvar 1732-dä Räştdä Rusiya vä Säfävi dövlätläri arasında müqavilä imzalandı; Bakı vä Dağıstan Rusiyaya verildi, ancaq Rusiya Kür çayından (Salyandan) güneydäki Xäzärsahili torpaqları qaytardı, Säfävilärsä bu äraziyä Osmanlıları buraxmamağı öhdäsinä götürdü.

Abdalları darmadağın edän, ğälcailäri itaätä gätirän Nadirqulu xan Heratdan Mäşhädä (13.3.1732), oradan da İsfahana (1.9.1732) gäldi. Zabitlärin hüzurunda II Tähmasibdän soruşdu: “Niyä öz vätäninä xäyanät edib bädnam Bağdad vä Räşt müqavilälärini imzalamısan?”.

Nadir xan İsfahana gälişindän 6 gün sonra, hakimiyyätini 6 il öz qılıncıyla qoruyub saxladığı II Şah Tähmasibi taxtdan salaraq Xorasana göndärdi, onun beşikdäki körpäsi Abbas Mirzäni III Şah Abbas adlandıraraq başına tac qoydu (7.9.1732), özünüsä şahın naibi (naibüssältänä) vä väkili (väkilüddövlä) elan edäräk Säfävi dövlätini onun adından idarä etmäyä başladı.

II Tähmasibin Osmanlılarla bağladığı Bağdad müqaviläsini läğv edän Nadir xan Osmanlı dövlätindän 1723-dän bäri tutduğu bütün Säfävi torpaqlarını geri qaytarmağı täläb etdi. Rädd cavabı alınca Osmanlılarla yeni müharibäyä başladı.

Nadir olduqca mäharätli särkärdäydi vä döyüşlärdä här däfä yalnız özünün sınaqdan çıxardığı, öz döyüş täcrübäsinä mäxsus yeni taktikalar, üsullar tätbiq edär, düşmäni tam gözlämädiyi bir durumda yaxalayaraq ona üstün gälär, bu zaman öz qoşununun än az itki vermäsinä nail olardı. O, här müharibädä yerli şäraitä uyğun taktika vä strategiya seçärdi. Mäsälän, bir däfä o, ağır topların şähär qalasının yanına aparılmasının mümkünsüzlüyünü gördükdä mähz mühasiräyä aldığı qalanın yaxınlığında bir neçä top düzältdiräräk hasarı dağıtmış vä qalib gälmişdi.

Qoşunu 3 yerä ayıraraq bir bölümünü Azärbaycana (äsasän Gäncäyä), bir bölümünü Kärkükä yollayan, özüsä Ärbilä gedän Nadir xan 27 noyabr 1732-dä Kirmanşaha gäldi vä oranı tutdu. Osmanlı särhädinä çatdı, Kärkük vä Van şähärlärini alan qüvvälärlä birlikdä 1-2 fevralda Däclä çayını keçäräk Bağdad yaxınlığına gäldi. 16 fevral 1733-dä Bağdad üzärinä yürüş başlandı. Ağır vuruşdan sonra Nadir köhnä Bağdad şähärini, az sonra da Samirä, Hillä, Kärbäla, Näcäf vä başqa şähärläri tutdu, Bağdadın mühasiräsini daraltdı. Ancaq o, bu qalib durumunda da här zaman sülh bağlamağa hazır olduğunu bäyan edirdi, Osmanlılarsa onun şärtlärini qäbuledilmäz sayırdılar. Äyyubi Ähmäd paşa adamlarını onun yanına danışıqlara göndärmäklä öz dövlätinä vaxt qazandırmağı bacardı. 19 iyul1733-dä Bağdada kömäyä gälmiş Topal Osman paşanın qoşunuyla dähşätli vuruşmada Nadir ağır mäğlubiyyätä uğradı.

4 avqust1733-dä Hämädana gälän Nadir 12 sentyabrda yeni qoşunla Kirmanşaha doğru yürüdü. 2 oktyabrda Osmanlı särhädini keçdi. 9 noyabr 1733-dä Ağ-Därbänddä Osmanlı qoşunlarını dağıdaraq Kärkük üzärinä gäldi, bu şähärin yaxınlığındakı Surtaş kändi ätrafında görkämli särkärdä Topal Osman paşanın üzärinä gözlänilmäz hücuma keçdi, paşa hälak oldu vä Nadir qäläbä çaldı. Bundan sonra Hillä, Näcäf vä Kärbälanı yenidän tutan Nadir Täbrizi azad etdi. Tezliklä Süleymaniyyä, Kärkük, Mosul vä bir sıra başqa mühüm yerlär dä onun älinä keçdi.

16 noyabr 1733-dä Nadir 30 minlik qoşunla Bağdada gäldi. Bir müddät keçändän sonra Bağdad valisi Ähmäd paşa Nadirä sülh täklif etdi vä 1733-ün dekabrında iki täräf arasında Bağdad müqaviläsi imzalandı. Bu müqaviläyä äsasän, Osmanlılar son 10 ildä tutduqları bütün Säfävi torpaqlarını qaytarmalı oldu (ancaq işdä buna ämäl etmädi). Bundan başqa, iki dövlät arasında 1639-dakı särhädlärin saxlanılması, qarşılıqlı şäkildä äsirlärin buraxılması vä qänimät alınmış topların qaytarılması, Äfşar dövlätindän häccä gedän zävvarlara Osmanlı imperiyası ärazisindä ängäl törädilmämäsi räsmiläşdirildi.

Bu andlaşma äsasında Güney Azärbaycandakı härbi ämäliyyatlar dayandırıldı. Ähmäd paşa İrävan, Tiflis, Gäncä vä Şirvan paşalarına bu torpaqları boşaltmaq (bu göstärişi sonra İstanbul läğv etdi) vä äsirläri azad etmäk göstärişi verdi. Mahmud xan Bäluc qiyam qaldırdığına görä (Nadir onu darmadağın edäräk 1 fevral 1734-dä Şirazı geri aldı) Bağdadı almadan sülhä razılaşmağa mäcbur olan Nadir xan da tutduğu bütün äsirläri buraxdı vä iki dövlät arasında sülhün vacibliyi haqqında Osmanlı baş väzirinä Qazi Äbdülkärim äfändiylä (o, Kärkük müharibäsindä Äfşarlara äsir düşmüşdü) 2 mäktub göndärdi, sülhün yalnız Qafqaz äyalätlärinin qaytarılacağı halda mümkünlüyünü bildirdi vä müqavilänin täsdiqlänmäsinä 90 gün vaxt verdi. Täässüf ki, Osmanlı sarayı Bağdad müqaviläsini täsdiqlämädi, bu işi müxtälif bähanälärlä gecikdirdi vä Ähmäd paşanı işdän götürdü.

Osmanlılarla münasibäti pis-yaxşı nizamlayan Nadir xan indi dä üzünü Rusiyaya çevirdi vä Xäzärsahili torpaqları boşaltmağı ondan täläb etdi. Doğrudur, Rusiya Nadirin naibüssältänä olmasına sevinmişdi, çünki häm tezliklä Säfävi xanädanına son qoyulacağını duyur, häm dä sonra şahlığa layiq bir adamı meydanda görmür, sıradan birisi olan Nadirin şahlıq taxtında otura biläcäyinisä ağlına gätirmirdi. Ancaq ruslar necä yanıldıqlarını tezliklä başa düşdülär.

Rusiya Nadirin Osmanlı dövlätiylä sülh sazişi bağlamasını istämirdi, çünki Fransanın Osmanlıları Rusiyaya müharibäyä mäcbur edäcäyindän vä Rusiyanın durumunun pisläşäcäyindän qorxurdu. Nadirin indiki qäläbäsi fransızları pärt, ruslarısa şad etdi.

Nadir xan Rusiyanın fövqäladä säfiri, vaxtilä Rusiyanın İspaniya vä Almaniyada da säfiri işlämiş täcrübäli diplomat S.D.Qolitsinin başçılığı altında bir heyäti İsfahanda qäbul etdi (20-31.5.1734). Qolitsin Nadirä Osmanlılar äleyhinä Rusiyayla müqavilä bağlamağı täklif etdi vä Osmanlılarla savaşda Rusiyanın Nadirä yaxından kömäklik edäcäyini, o, Qafqaz uğrunda savaşa başlasa Osmanlılara yardım göstärmäyäcäyini bildirdi. Bu zaman Nadir öz räqibini äcnäbilärin kömäyi olmadan diz çökdüräcäyini söylädi. Rusiya Osmanlılara arxalanan Surxay xanın Şirvandakı davranışından narahatlığını da dilä gätirdi.

Nadir xanla söhbätdän sonra Qolitsin Peterburqa mälumat verdi ki, Rusiya Bakı vä Därbändi qaytarmadığına görä Nadir ona qarşı çox qäzäblidir. Äsl milli qürur yiyäsi olan Nadir özgänin tövsiyälärinä qulaq asan deyil, ona görä dä gözlämäliyik.

Osmanlı dövläti Nadirä qarşı yürüşä hazırlaşsa da birbaşa müdaxilädän qabaq Şirvan vä Dağıstanda öz nüfuzunu gücländirmäyä üstünlük verdi. Bundan ötrü İstanbul Krım xanına göstäriş verdi vä o da Dağıstana 20 min qoşun göndäräräk ähalini Nadir hakimiyyätinä qarşı qaldırdı.

Osmanlı sultanı 1734-ün iyununda İsfahandakı Nadir xana mäktub vä nümayändä göndäräräk Osmanlı ordusunun baş komandanı Abdulla paşa Köprülünün sülh müqaviläsi bağlamağa tam sälahiyyätli olduğunu bildirdi. Nadir dä öz növbäsindä sultana mäktub yazdı ki, Osmanlı dövläti işğal etdiyi bütün torpaqları qaytarsa ölkälärimiz arasında sülh yaranacaq, äks halda müharibä yenidän başlanacaq.

Nadir xan Qafqazdan Osmanlı täsirini birdäfälik götürmäkçün İstanbulun Şirvan vä Dağıstan valisi täyin etdiyi Surxay xanın ağalığına son qoymağın başlıca şärt olduğunu çox gözäl anlayaraq İsfahandan ona täläb yolladı ki, dincliklä Şirvandan getsin. Naibüssältänä ondan rädd cavabı alınca 17 iyun 1734-dä quzeyä qoşun çäkdi.

Nadir xan Hämädanda olanda rusların Gürcüstanın keçmiş hakimi Vaxtanqı vä oğlunu Şamaxını tutmağa göndärdiyini eşitdi. O, Hämädandan Marağaya, oradan Täbrizä, Täbrizdän dä Ärdäbilä gäldi. Ärdäbildä Osmanlı nümayändäsi ärazilärin qaytarılmasına ondan 2 il möhlät istädi vä Nadir başa düşdü ki, Osmanlılarla yenidän savaşmaq lazım gäläcäk. Ancaq Surxay xanı aradan götürmäyi daha täxiräsalınmaz väzifä saydı, çünki bununla Şamaxını Vaxtanqdan qabaq tutacaq, rusları da sülh müqaviläsi bağlamağa mäcbur edäcäk, Şirvanı öz hakimiyyäti altına salacaq, Bağdad müqaviläsinä äsasän Şirvan xanlığını da geri qaytaracaqdı.

O, Kürä çatıb Şirvana yaxınlaşanda (29.8.1734) Surxay xan Dağıstana qaçdı. Şamaxını az qala müqavimätsiz tutan Nadir Mähämmädqulu xan Sädärlunu ora hakim qoydu. Surxay xanı Dağıstanda izläyän Nadir xan onu tuta bilmädi. Särkärdä Tähmasib xan Cälayir Nadirin göstärişiylä 3 oktyabr 1734-dä üsyançıların märkäzi Qäbäläyä qoşun çäkdi vä Surxay xanı Däväbatan dağı yaxınlığında darmadağın etdi. Sonra Surxay xan Qazıqumuğa getdi. Nadir onu mäğlub etdi, böyük xäzinäsini älä keçirdi, ancaq qış düşüb yollar bağlandığına görä täqib edä bilmädi. Axtıya endi, Car vä Talada olan üsyançı läzgiläri (avarları) susdurdu. Xaçmaz yoluyla Qäbäläyä gäldi. Orada olarkän Şamaxını zäbt etdi (22.10.1734). Bir häftä Qäbälädä qaldıqdan sonra Gäncäyä getdi.

Qoşunu 3 noyabr 1734-dä Gäncäyä çatan Nadir xan Gänc Äli paşanın qoruduğu bu şähäri 4 ay mühasirädä saxladı. Nadirin topxanasının zäifliyi qalanın alınmasını çätinläşdirdi. Orada olan Qolitsin Nadirä kömäk täklif etdi vä onun razılığından sonra Rusiyanın Dağıstandakı qoşunlarının komandanı general Luvaşov xeyli ağır top göndärdi.

Gäncäni mühasirädä saxladığı vaxt Nadir xan Xäzärboyu torpaqlarımızı boşaltmaq haqqında Rusiya säfiri Qolitsinlä başladığı danışıqları da yekunlaşdırmaq istädi vä 5 dekabr 1734-dä öz säfiri Hüseyn xanı Rusiyaya göndärdi.

Rusiya Nadir xanın täläbläriylä razılaşmağa – torpaqlarımızı boşaltmağa mäcbur oldu, bu şärtlä ki, Nadir dä Rusiyanın düşmänlärini öz düşmäni hesab etsin vä qaytarılan torpaqları bir dä heç vaxt Osmanlılara vermäsin. Beläliklä, Rusiya Gäncä yaxınlığında 19-21 mart 1735-dä (Novruz bayramı günläri!) bütün Xäzäryanı vilayätlärdän (Kürün axarından Därbändädäk) biryolluq çıxmaq haqqında müqavilä imzaladı. Bu andlaşmaya görä, Rusiya Bakını 15 günä, Därbändi 2 aya boşaltmalıydı (buna ämäl etdi), Nadirsä öhdäsinä götürdü ki, Rusiyanın daimi müttäfiqi olacaq, Bakı vä Därbändi heç käsä vermäyäcäk. Solaq qalası Rusiya vä Säfävi dövlätläri arasında särhäd oldu. Dövlätlär bir-birindän xäbärsiz Osmanlıyla müqavilä bağlamamağa da razılaşdılar. (Ancaq Nadir şah 1746-da Osmanlılarla müqavilä bağlayarkän rusların räyini näzärä almadı, bununla da onları qäzäbländirdi).

Yeri gälmişkän, Nadir xan rusların gözünü o qädär qorxutmuşdu ki, onlar näinki Däli Petronun 130 min rus äsgärinin häyatı bahasına işğal etdiyi şimal torpaqlarımızı 13 ildän sonra geri qaytarmağa mäcbur oldular, häm dä hätta onun ölümündän sonrakı 55 ildä Azärbaycan torpaqlarına yaxın düşmäyä üräk etmädilär.

Osmanlıların Xäzär sahilindän uzaqlaşdırılmasını qänimät sayan rusları quzey torpaqlarımızdan qovduqdan sonra Nadir xan sultanlıq qoşunlarıyla savaşı davam etdirdi.

Karsda bulunan Şärq qoşunları komandanı Abdulla paşa Köprülüzadänin yardımları sayäsindä Gäncä qalasını täslim etmäk mümkün olmadığına görä qoşunun bir hissäsini Gäncänin mühasiräsi üçün saxlayan Nadir xan 1735-in Novruz bayramından bir neçä gün sonra Karsa yollanıb oranı mühasiräyä aldı. 25 may 1735-dä Arpa çayını keçäräk Karsın cänub-şärqinä çäkildi. İrävan yaxınlığındakı Bağavars (Yağavärd) boğazında 18 iyun1735-dä gedän müharibädä (Osmanlı tarixlärindä buna “Arpa çayı müharibäsi” deyilir) o, parlaq qäläbä qazandı – komandan Abdulla paşa, Osmanlı sultanının küräkäni Mustafa paşa vä 50 min Osmanlı äsgäri hälak oldular.

Nadirin qäläbäsi İstanbulu sarsıtdı. Sädräzäm Äli paşa väzifädän götürüldü. Tälaşa düşän Gäncä hakimi Gänc Äli paşa Nadirä sülh täklif etdi vä Gäncä uzun mühasirädän sonra täslim oldu (9.7.1735).

Bu vaxt Nadir Gürcüstanın da mäsäläsini häll etmäk qarşılığında Karsın mühasiräsindän äl çäkdi. Tiflisä gäläräk oranı aldı (12.8.1735). Müsälman olmuş Äli Mirzäni Kartli vä Kaxetiya hakimi qoyub “xan” etdi. (Gürcüstan hakimi, Äli Mirzänin qayınatası Teymuraz bundan acıqlanaraq sonra Rusiyaya qaçdı).

Nadir yenidän Karsa dönüb (22.8.1735) onu mühasiräyä aldı. Onun Anadoluya hücum edäcäyindän bärk qorxuya düşän Osmanlılar sülh täklif etdilär. Osmanlı ordusunun başçısı Äyyubi Ähmäd paşa İrävan qalasını ona tähvil verdi (3.10.1735). Nadir Osmanlı qoşunlarının indiyädäk olan müharibälärdä vurduğu ziyanları ödämäyi täläb etdi vä müqavilä bağlanmasında Rusiyanın da iştirak edäcäyini bildirdi. O, xäzinädarı Mirzä Mähämmädi Ähmäd paşanın yanına göndäräräk sülh danışıqları aparmaqçün İsfahana bir heyät yollamasını istädi.

Nadir xan Tiflisdän Car vä Tala üzärinä getdi. Krım xanı Qaplan Girey artıq öz yurduna dönmüşdü. Nadir xan Dağıstanda dinclik yaratsa da Surxay xan yenä yaxasını älä vermädi.

Bütün bunlardan sonra Nadir xan Kängär/Fars (Bäsrä) körfäzindä qüdrätli bir däniz donanması yaratmaq qärarına gäldi, çünki ölkänin dänizdän tählükäsizliyini donanmasız tämin etmäyin çätinliyini Däli Petronun yürüşläri göstärmişdi.

İngilis Persi Sayks öz kitabında Nadiri däniz donanmasının vacibliyini anlamış ilk İran şahı adlandırır. Ancaq Nadir hälä şah olmazdan qabaq mäsäläyä äsl dövlät başçısı kimi yanaşdı vä taxta oturduqdan sonra da heç bir çätinliyä baxmayaraq, başqa yabançı imperiyaların (ilk sırada Rusiya vä İngiltäränin) müqavimätini qıraraq öz imperiyasının donanmasını yaratmaqçün mümkün olan här şeyi etdi. Bu zaman o, xalqın iqtisadi durumunun son däräcä ağırlaşacağı vä hätta üsyanların baş veräcäyi amilini dä näzärä almışdı. Nadir şahın bu qeyräti vätänimizin tarixindä şanlı sähifälärdändir.

O zaman gämiçilik öndärläri olan ingilislär vä hollandiyalılar, eläcä dä äräblär öncä Säfävilärlä, sonra Äfşarlarla gämiçilik älaqälärinä elä dä häväs göstärmirdilär. Başqalarından asılı olmamaq, här däfä baha qiymätä gämi kirälämämäk vä dövlätin gämilärä ehtiyaclarını tam ödämäk üçün Nadir xan Lätif xanı admiral täyin edäräk Gembrona (Bändär-Abbas) göndärdi ki, avropalılardan gämi alsın, ancaq ingilislär dä, hollandlar da, äräblär dä ona gämi satmaqdan boyun qaçırdılar, gämiläri yalnız icaräyä verdilär.

Nadir xanın göstärişiylä Lätif xan Buşähri yeni yaradılacaq donanmadan ötrü ticarät limanına çevirmäklä mäşğul oldu (bir az sonra hämin liman Nadiriyyä adlandırıldı).

Artıq 1735-in yazının başlanğıcında Lätif xan Bäsräni almaqçün Şättüläräb (Älvänd) çayına 30 böyük, 50 orta gämi vä bir neçä kiçik qayıqdan ibarät donanma gätirmişdi (täässüf ki, bu döyüşdä o yenildi). 1736-da Lätif xan Bähreynin açarını Nadir xana göndärdi. Bu, Omanı Säfävi torpağına birläşdirmäk vä Kängär/Fars körfäzini öz ağalığı altına salmaqçün Nadirä tarixi bir şans yaratdı. Üstündä qırmızı qılınc şäkli olan ağ bayraq dalğalanan 4 böyük, 2 orta vä bir neçä xırda gämidän ibarät Äfşar donanması 14 mart 1737-dä Lätif xanın komandanlığı altında Buşährdän Gembrona gäldi. Az sonra admiral zähärlänib öldürüldü. 1739-da Äfşar donanması bütünlüklä Gembronda märkäzläşdi. Nadir şah Hindistandan gälib Buxaraya yürüş edändä dä Amu-Därya çayını keçmäkçün donanma düzältdi.

Beläliklä, 1734-ün başlanğıcından şah seçilänädäk bütün Qafqazı Rusiya vä Osmanlıdan geri alan, orada ämin-amanlıq yaradan, Xorasanı äfqanlardan tämizläyäräk burada öz hakimiyyätini möhkämländirän Nadir xan artıq bütün Säfävi imperiyasının faktik hökmdarıydı. Äslindä II Tähmasibin dä, III Şah Abbasın da vaxtında ölkäni o idarä edirdi.

1736-nın yanvarında III Şah Abbasın ölümündän sonra taxt-tacın yeni varisi müäyyänläşdirilmäliydi. Därbänd dä daxil olmaqla bütün Dağıstanı ram edän Nadir xan 22 yanvar 1736-da indiyädäk Säfävi hakimiyyäti altında olan bütün torpaqların nüfuzlu başçılarına, alimlärä mäktub göndäräräk onları ölkädä sabit bir qanuni hakimiyyät seçmäkçün Muğan qurultayına çağırdı vä özü dä Yeni Şamaxı (Ağsu) yoluyla Muğan çölündä Kürlä Arazın birläşdiyi yerä gäldi (27.1.1736). Sülh qärardadı gätirmiş Osmanlı elçisi Gänc Äli paşa da Muğandaydı. Hindistandan vä başqa xarici ölkälärdän gälän nümayändälär dä vardı. Ümumiyyätlä, Muğana 20 min qonaq gälsä dä üst-üstä 100 min adam vardı (qoşunlar da daxil olmaqla). Qurultay nümayändälärindän ötrü 12 min çadır qurulmuş, qamış vä ağac evlär, mäscid tikilmişdi.

Orucluq bayramı günü (13.2.1736) Nadir xan özünün 12 sütunlu zärli çadırında olduqca täntänäli bir märasimdä öncä Osmanlı säfiri Gänc Äli paşanı, sonra Rusiya säfirini vä 1.000-ädäk başqa hörmätli qonağı qäbul etdi. 7 näfär carçı qonaqlara elan etdi: “Böyük xan hökm edir ki, bir-birinizlä mäslähätläşin, İran şahlığına, ölkänin sülh vä ämniyyätini qorumağa, xalqın rifahını tämin etmäyä daha layiq bildiyiniz här käsi seçin. O, indi Allahın kömäyi ilä İranı düşmänlärin işğalından azad edib, onları İran särhädlärindän qovub. İndi qocaldığına vä yorğunluğuna görä dincälmäyä ehtiyacı var. Öz qalası Kälata gedib özünä vä sizä dua etmäk istäyir”.

Nadir onlara dağılışmaq vä mäslähätläşändän sonra cavab bildirmäk göstärişi verdi. Nümayändälär bir neçä gün inadla onun namizädliyinin üstündä dursalar da Nadir asanlıqla razılıq vermädi.

Ertäsi gün Nadir xan qurultay nümayändälärinin bu şärtlärä ämäl edäcäyi halda şahlığa razılıq verä biläcäyini bäyan etdi: 1) II Tähmasib vä övladları şah olmaq istäsä onları cäzalandırmaq äväzinä müdafiä etsäniz cäzanızın ölüm olmasına yazılı razılıq veräcäksiniz; 2) şiäliklä yanaşı, sünni mäzhäbinä dä hörmät edäcäk, Ömärä, Osmana länät oxumayacaq, sünnilär Mäkkäyä häcc ziyarätinä gedändä äziyyät vermäyäcäksiniz; 3) mäni şah etsäniz mändän sonra övladlarıma, ailämä hörmätsizlik etmäyäcäyinizä, onlara tabe olacağınıza and içäcäksiniz.

Bu şärtlärlä, demäk olar ki, hamı razılaşdı. Onun şätläri täxminän 2 metr uzunluğunda tumarda 2 nüsxädä yazıldı vä bütün heyätlärin başçıları sänädi 3 günä imzalayaraq 35 möhürlä täsdiqlädilär.

Nadir 17 fevral 1736-da qurultayın bütün iştirakçılarına qonaqlıq verdi. Onların Nadiri tam dästäkläyäcäyinä arxayınlaşdıqdan sonra şah olmağa razılığını bildirdi. Qurultaysa 19 fevralda bitdi vä nümayändälär dağıldılar.

Tacqoyma Novruz bayramı äräfäsindä – 8 martda oldu vä Muğandan hälä getmämiş bir sıra xanlar da orada iştirak etdilär.

Şah elä ilk gündän din işlärinä ciddi diqqät yetirmäyä mäcbur oldu. Belä ki, sünni Nadir şiä dövlätindä şah olmaqçün şiäliyi qäbul etmişdi. Ancaq bu zaman şiälär sünnilärä hätta xaçpärästlärdän dä artıq nifrät bäsläyir, onlara hädsiz düşmänçiliklä yanaşır, ilk üç raşdin xälifäni: Äbubäkr, Ömär vä Osmanı söyürdülär. Nadir şah şiä mäzhäbini xeyli yumşaldaraq sünniliyä yaxın bir hala gätirmäyi bacardı vä bu yeniläşmiş şiä mäzhäbini häm sünnilärin, häm dä şiälärin hörmät bäslädiyi imam Cäfär Sadiqä bağlayaraq “cäfäriyyä” adlandırdı (İrandakı bugünkü mäzhäb dä budur vä dünya şiälärinin än böyük hissäsi cäfäridir). Şah seçilärkän o, Osmanlı sultanı I Mahmudun (1730-1754) xälifäliyini tanıyacağını bildirdi vä Osmanlılarla sülh bağlamağın 5 şärtini märasimdä bäyan etdi: 1) Osmanlılar yeni cäfäri mäzhäbini tanıyacaq; 2) bu mäzhäbä Mäkkädä bir ibadät yeri (rükn) veriläcäk; 3) Äfşarlar här il Şam (Suriya) üzärindän bir ämirhac göndäräcäk; 4) äsirlär däyişdiriläcäk; 5) qarşılıqlı elçilär göndäriläcäk.

Bu vaxt hälä Muğanda olan Gänc Äli paşanın başçılıq etdiyi nümayändä heyäti Nadir şahın tämsilçisi Äbdülbaqi xan Zängänäylä sülh danışıqlarına başladı vä onlar siyasi baxımdan 1639 tarixli Qäsri-Şirin müqaviläsinin äsasları daxilindä bir anlaşmaya gäldilär, ancaq Gänc Äli paşa iräli sürülän şärtlärä münasibät bildirmäyä sälahiyyätli olmadığını söylädi.

Novruzu da Muğanda bayram edän Nadir şah aprelin ortasında Qäzvinä yola düşdü.

Qurultayda onun äleyhinä säs vermiş Gäncä Ziyadoğlu xanlarını, Qarabağın Otuzikilär, Käbirli vä Cavanşir tayfalarının başçılarını ailäliklä Xorasana sürgün etdi, Qarabağın ermäni mäliklärini Gäncä bäylärbäyinä tabe etdi.

Tacqoymadan az sonra Äfşar şahänşahı Osmanlı dövlätinä Gänc Äli paşayla birgä Äbdülbaqi xanın başçılıq etdiyi bir nümayändä heyäti göndärdi. 1736-nın iyulunda İstanbula çatan vä böyük hörmätlä qarşılanan elçilär Nadirin şah seçilmäsini xäbär verdilär. Onlar sülh bağlamağın Muğanda bäyan edilmiş 5 tämäl şärtini burada da täkrarladılar.

Nadir şahın Osmanlı sultanına, sädräzäminä vä müftisinä yazdığı mäktublar oxunduqdan sonra görüşlärdä äsirlärin däyişdirilmäsi, säfirlärin göndärilmäsi vä häccä ziyarätdä Äfşarlardan bir ämirhacın olması qäbul edildi, ancaq qalan mäsälälär (ilk növbädä iki ölkä arasındakı mäzhäb ixtilafı) şäri vä mülki müzakiräyä saxlanıldı. Sonucda qärara alındı ki, ilk üç mäsälä haqqında müqavilä bağlansın, ancaq o, Nadir şahın imzasından sonra qüvväyä minsin. Beläliklä, iki dövlät nümayändäläri arasında 28 dekabr 1736-da hazırlanaraq imzalanan müqavilädä Nadir Äfşar şahı kimi qeyd olundu, iki ölkä arasında 1639-dakı särhädlär götürüldü, müharibä räsmän dayandırıldı, yalnız mäzhäb mäsäläsi açıq qaldı.

Säfävi hakimiyyätinä son qoyan Nadir şah Şirvan, Qarabağ, Çuxursäd vä Täbriz bäylärbäyliklärini läğv etdi vä äslindä Azärbaycanı paytaxtı Täbriz, başçısı öz qardaşı İbrahim xan olan vahid inzibati bölgüdä birläşdirdi. Şirvana Mehdiqulu xanı, Därbändä Näcäf sultanı, Bakıya bir gilanlını, İrävana Mähämmäd xanı hökmdar täyin edän şah inandığı başqa başçıları väzifäsindä saxladı. Onu da bildiräk ki, Şirvan hakimläri än qädim çağlardan “Şirvanşah” adlanırdı vä bu änänä Nadir şahadäk davam etmişdi. Nadir şah öz imperiyasında ondan başqa kimsänin şah adlanmasını qäbul etmädiyinä görä “Şirvanşah” ünvanını läğv etdi.

Nadir şahın gördüyü ilk işlärdän biri dä vergi toplanmasını qaydaya salmaq vä dövlätin iqtisadi gücünü möhkämländirmäk oldu. Aydın väzifä bölgüsü, ciddi näzarät vä däqiq hesablama sayäsindä dövlätin gäliri az müddätdä xeyli artdı.

İstanbulda Osmanlı-Äfşar sülh danışıqları gedän vaxt Fransa Osmanlını Rusiyayla müharibäyä tährik edir, Rusiyanın bir çox nüfuzlu şäxsläri dä dövlätä täzyiq göstäräräk Nadirin zäiflätdiyi Osmanlı sultanlığıyla savaşa girişmäyä sürükläyirdilär. Nadirin onu dästäkläyäcäyinä arxayın olan Rusiya, nähayät, 1736-nın mayında Azovu almaqçün Osmanlı dövlätinä müharibä elan etdi vä Nadirä dä xatırlatdı ki, müharibäyä girişmäk gäräkdir. Ancaq Nadir Osmanlı dövlätiylä müharibä etmäyäcäyini rus nümayändäsi Kaluşkinä qäti şäkildä bildiräräk dedi ki, ruslar Bağdada görä müharibä etmäyäcäkläri kimi bizim dä Azova görä müharibäyä girişmäyimiz mänasız olar.

Ähmäd paşanı Äfşarlarla sülh müqaviläsi bağlamağa tam sälahiyyätli edän Osmanlı sultanı Nadir şahın täläbläriylä äsasän razılaşdı, ancaq Rusiyanın müqavilädä iştirakına qarşı qäti şäkildä çıxdı. O da Nadirin yanına Mosul valisi Mustafa paşa başda olmaqla nüfuzlu bir nümayändä heyäti göndärdi (noyabr 1736). Onlar 18 may 1737-dä Äbdülbaqi xanla birgä Nadirabada çatdılar. Şah onları böyük hörmätlä qäbul etdi.

Osmanlı dövläti bildirdi ki, Nadir şahın iräli sürdüyü bütün şärtläri bäzi qeydlärlä dä olsa qäbul edir, ancaq cäfäriliyin dörd sünni mäzhäbä älavä beşinci mäzhäb sayılması vä Käbädä bu mäzhäbä mäxsus bir yerin (rüknün) tanınmasını häm şäriät, häm siyasät baxımından rädd edir. Älimurad xan Şamlunu İstanbula säfir täyin edäräk göndärän (iyun 1737) Nadir şah bäyan etdi ki, cäfäri mäzhäbini räsmän tanımaq vä Mäkkädä Mäscidül-häramın rüknlärindän birini bu mäzhäbin ixtiyarına vermäk müqavilänin bağlanmasının başlıca şärtläridir. Ancaq o, Hindistan säfäri äräfäsindä olduğuna görä mäzhäb mäsäläsi üstündä savaşa başlamaq istämädi.

Tac qoymazdan az öncä o, böyük oğlu Rzaqulu xanı Xorasan hakimi qoymuşdu. Rzaqulu xan qiyam qaldırmış Bälxä hücum edäräk oranı tutdu (4.8.1737).

Äfqan Mälik Mahmudun qardaşı Hüseyn xanın älindäki Qändähar Äfşarlara tabe olmayan yeganä mäntäqäydi. Nadir şah äfqanları äzmäkçün 14 aprel 1736-da Muğan çölündän 80 minlik qoşunla Qändähar üzärinä yeridi. 14 sentyabr 1736-da İsfahandan Bäxtiyari dağlarına qalxdı, üsyan etmiş Älimärdan xanı izlämäyä başladı. Onu tutub öldürändän sonra bäxtiyariläri özünä tabe etdi vä 15 oktyabr 1736-da İsfahana döndü. 1737-nin martında Nadir şah Qändähara gäldi. Qändähardan 3 km aralıda böyük bir şähär saldıran şah onun adını Nadirabad qoydu vä qärargahını oraya köçürdü. 23 mart 1738-dä o, Qändäharı, 1738-in aprelindä Bälucistanı tutdu. Bu, äfqan qüvvälärinin son mäğlubiyyätiydi. Beläliklä, Nadir şah tarixdä Äfqanıstanı ram edän ilk vä son hökmdar oldu. O, özünün qurduğu Äfşar dövlätini yadlardan bütünlüklä tämizlädi.