MÄNİM HÄYATIM

Tarixi-hicrini 1298-ndä, räbbiyälävväl aynın 24-dä tarixi-mäsihinin 1881-ndä, fevral aynın 12-dä Tiflis (Tbilisi) şähärindä dünyaya gälmişäm. Atam Borçalı mahalının märkäzi olan märkäzi olan Sarban kändindän Mustafa Süleyman oğludur. Anam ata täräfdän Sarbanda Bayramlılardan, ana täräfdän isä Dämirçi Häsänili kändindä Äminlilärdändir. Atam axund molla Mustafa Talıbzadä "Qafqaz İdaräyi-rühaniyä"sindä Şeyxülislamın müavini, Häm dä altı sinifli mäktäbdä şäriät, fars dili vä äräb qävaidi müällimi olmuşdur. Dayımın häyat yoldaşı olan bibimdän (atamla dayım bir-birinin bacılarını almışdılar) övladı olmayırdı. 17 il gözlädi. Nähayät, övladı olmaq arzusu ilä evländi. Bu iş bibimin razılığı ilä olmuşdursa da, tab gätirmäyib, boşamağa mäcbur oldu vä Hacı Mämmädäli adlı bir İran tacirinä ärä getdi. Onunla bir il häyat sürdükdä sonra, ağır bir xästälikdän väfat etdi. Xüsusän nänäm bu acı hadisäni heç unutmayırdı. Atam ata-anasına çox itaätli bir oğul idi. Üç-dörd uşağı olduğu halda, ata-anasının qarşısında bir uşaq kimi kiçilirdi. Bibimin väfatından sonra, nänäm anama qarşı kinli bir cäbhä açdı. İntiqam almağ üçün atamı evländirmäk istädi. Bu fikirini här zaman açıq-açığına atama söyläyirdi.

Tarixi-hicrini 1298-ndä, räbbiyälävväl aynın 24-dä tarixi-mäsihinin 1881-ndä, fevral aynın 12-dä Tiflis (Tbilisi) şähärindä dünyaya gälmişäm. Atam Borçalı mahalının märkäzi olan märkäzi olan Sarban kändindän Mustafa Süleyman oğludur. Anam ata täräfdän Sarbanda Bayramlılardan, ana täräfdän isä Dämirçi Häsänili kändindä Äminlilärdändir.

Atam axund molla Mustafa Talıbzadä "Qafqaz İdaräyi-rühaniyä"sindä Şeyxülislamın müavini, Häm dä altı sinifli mäktäbdä şäriät, fars dili vä äräb qävaidi müällimi olmuşdur.

Dayımın häyat yoldaşı olan bibimdän (atamla dayım bir-birinin bacılarını almışdılar) övladı olmayırdı. 17 il gözlädi. Nähayät, övladı olmaq arzusu ilä evländi. Bu iş bibimin razılığı ilä olmuşdursa da, tab gätirmäyib, boşamağa mäcbur oldu vä Hacı Mämmädäli adlı bir İran tacirinä ärä getdi. Onunla bir il häyat sürdükdä sonra, ağır bir xästälikdän väfat etdi. Xüsusän nänäm bu acı hadisäni heç unutmayırdı. Atam ata-anasına çox itaätli bir oğul idi. Üç-dörd uşağı olduğu halda, ata-anasının qarşısında bir uşaq kimi kiçilirdi. Bibimin väfatından sonra, nänäm anama qarşı kinli bir cäbhä açdı. İntiqam almağ üçün atamı evländirmäk istädi. Bu fikirini här zaman açıq-açığına atama söyläyirdi.

Mäşädi Päri adlı xidmätçimiz nänämin atama söylädiyi sözläri anama xäbär verirdi. Gälin ilä qayınana arasında kin vä ädavät şö’läsi getdikcä ataraq, çäkilmäz bir fälakät şäklini aldı, şän vä bäxtiyar ailä häyatımızın pozulmasına säbäb oldu. Bir gün nänäm ilä anamı arası fäna surätdä pozuldu.

Anam säbr edä bilmäyib, kiçik bacıma da götürüb dayımgilä getdi. Anamı çox sevirdim, o mänim särmayeyi-häyatım idi. Onun getmäsindän qolu-qanadı qırılmış quş kimi därdä, kädärä bürünmüşdüm. Gecä-gündüz yalnız anamı düşünür, gözlärim onu arayırdı. Uzaqdan anamın çarşavına bänzär bir qadın görüncä anamdır, deyä, yanına qaçardım. Bir gün anama bänzär bir qadın gördüm. Böyük bir ümidilä yanına qaçdım. Ällärimlä çarşavını açaraq üzünä baxdıqdan sonra hönkür-hönkür ağlamağa başladım. Qadın mäni tanıdı. Qucaqlayıb öpä-öpä: - Ağlama, oğlum, ananı gedib göndäräcäyäm, -dedi. Atam däfälärlä dayımın evinä adam göndärib anamı evä göndärmäsini rica etmişdi, anam razı olmamışdı. Qadın buradan dos-doğru dayımgilä gedir. Anam artıq dayana bilmäyib o gecä bacım ilä bärabär evä qayıtmışdı. Män yenä sevgili anamın qolları arasındayam; sevincimdän yerlärä, göylärä sığmayıram. Arabir boynuna sarılaraq: - Ana, dayımgilä daha getmä! - deyä, yalvarır, yaxarırkän o da mäni qucaqlayaraq: "Yox, oğlum, daha getmäyäcäyäm" deyirdi. O, här fälatkäti yalnız üç övladı ucundan cäkirdi. Dayım däfälärlä onu boşatmaq istädiyi halda: "- Yox, män uşaqlarımdan äl çäkmäräm!" - deyä çavab verärdi. Gah günäşli, gah dumanlı olan ailä häyatımız beläçä davam edib gedirdi.

Yeddi yaşında altı sinifli mäktäbä (rüşdiyyä mäktäbinä) davam etdim. Zatän kimsä mäni räsmi olaraq mäktäbä vermämişdi. Mäktäb bizim yaşadığımız böyük binada yerläşirdi. Tähsil ilinin ävvälindä tänäffüs zamanı häyätdä uşaqlarla oynadıqdan sonra onlarla bärabär sinfä girib, dost olduğum bir uşağın yanında oturdum. Müällim e’tirazda bulunmadı, evä gedärkän: "Sabah däftär, kitab gätir" - dedi.

Beş il hämin mäktäbdä çalışdım. Bütün fännlärin seväräk oxuyurdum. Fäqät türkcä, farsca vä rusca mänzum parçaları daha böyük häväslä äzbärläyirdim. Oyunlarda şän, vuruşqan bir çocuqdum. Oynamaqdan doymaz vä yorulmazdım. Täbiät vä çocuq hissiyatımı oxşayırdı. Evimiz Kürun sahilindä olduğundan, ilk Baharda daşıb sahilläri çeynädiyi vä qara dalğalar ormanlardan vä sahillärdän qarşısına gälän ağaçları, däyirmanları vä daxmaları kökündän qoparıb uzaqlara kötürdüyü zaman tamaşa etmäkdän doymazdım.

Müällimlärimi çox sevärdim. Bilmiräm, mänmi xäyalpäräst bir çocuq idim, ya onlarmı gözäl insan vä kamil pedaqoq idilär ki, häräkät räftarları ilä onların fövqäl’adä bir varlıq olduqlarına inanmışdım. Onların här häräkäti, här danışığı mändä ülvi hisslär oyadırdı.

Xidmätçimiz Mäşädi Päri iki däfä Xorasana getmişdi. Här gün anama Xorasandan danışır vä onun dini hissini häyacana gätirdi. Anam Xorasana getmäyi qät etdi. Atam onu nä qädär danladı, bu fikrindän daşındırmağa çalışdı, mümkün olmadı. Nähayät, atam razılıq vermäyä mäcbur oldu.

Mayın son günläri idi. Dördüncü sinfin imtahanlarını verib beşinciyä keçmişdim. Qohumlarımızla görüşmäk üçün anamla bärabär Borçalıya getdim. Oradan döndükdän bir häftä sonra Xorasana häräkät etdik. Atam xidmätçimiz Mäşädi Pärini dä bizimlä bärabär göndärdi. Bibimin sabiq äri Hacı Mämmädäli bibimdän sonra atamın dayısı qızı Balaxanıma evlänmiş, çoluq-çocuğu olduduqdan sonra köçüb Xorasana getmişdi. Atamın tapşırığına görä, Xorasanda Hacı Mämmnädälinin evindä qaldıq. Hacı vä qadını Balaxanım bizi yaxın äqräba kimi qäbul etdi. İki gün qonaq sifätilä qaldıq, üçüncü gün anamın rica vä israrına görä, bizä iki otaq ayırıb verdilär. Qardaşımla män räsmi mäkdäb formasında olduğumuzdan, fars uşaqları "firängi, firängi!"deyä, arxamızdan düşür, bizä istehzaa edib gülürlärdi. Paltarımızı däyişmäyä mäcbur olduq.

Hacı oğlanları Äbülhäsän vä Äbülqasım Soltan Äbdülhämid istibdadından qaçmış Yusif Ziya adlı bir müällimin, nisbätän yeni üsul ilä açmış olduğu mäktäbdä oxuyurdular. Evdä darıxdığımızdan, qardaşımın ricasına görä, hacı bizi dä götürüb, Yusif Ziyaya tapşırdı. Yusif Ziya bizim bilik däräcämizi öyrädikdän sonra mämnuniyyätlä qäbul etdi. Divar dolabını açaraq, oradan bir-iki kitab ayırıb qardaşımla mänä verdi. O gündän därsä başladıq. Anam här gün ziyarätä gedir, bu dindar qadın qızıl päncäräläri, zirehi öpmäkdän doymayırdı. Buradakı häyat onun xoşuna getdiyindän, o, artıq Tiflisä dönmäk istämädi. Yusif Ziya mäktäbini bizim bäyänmämiz onun bu fikirini dahada qüvvätländirdi. Atamdan aldığımız mäktub bizim yolumuzu böyük iştiyaq ilä gözlädiyini bildirdi. Xidmätçi Pärinin dä ev-eşiyi, ailäsi Tiflisdä qaldığından, här gün söylänirdi. Hacı da, qohumumuz Balaxanım da bizim Xorasanda qaldığımızı mäslähät görmäyir, "kişini täk buraxma " deyirlärdi.

Anam isä inadından israr edäräk: "-Män uşaqlarımı oxudub bir yana çıxarmayınca, Tiflisä dönmäyäcäm" deyirdi. Qardaşımın däst-xättilä atama bir mäktub yazıb göndärdi. Mäktubda uşaqlarını Yusif Ziya mäktäbindä oxutmağa atamın razılığını almaq istäyirdi. Atam cavabında mäktubu alınca Tiflisä häräkät etmämizi qäti sürätdä täläb edirdi. Bu mäzmunda bir mäktub da Hacı Mämmädäliyä yazmışdı. Anam ikinci bir mäktub yazdı: Xorasandan ayrıla bilmäyäcäyini atama yazıb bildirdi. Onun bütün ümidini qırmaq fikrilä Mäşädi Pärini dä Tiflisä yola saldı. Anam nä qädär savadsız vä dindar olsa da, kişi täbiätli, iradäli, zabitäli vä mänliyini sevän bir qadın idi. Atama mäktubda yazırdı: "Evlän, fäqät tämiz ailädän, xoş äxlaq, dul, sınanmış qısır bir qadın al ki, doğmasın. Biz Tiflisä döndükdän sonra uşaqlarımıza ängäl olmasınlar".

Atam çox yazdı, teleqraf çäkdi, faydasız qaldı. Nähayät, susmağa mäcbur oldu. Xorasanda qaldıq. Biz Yusif Ziya adına räsmi hökumät mäktäbi olan "Yusif Ziya" mäktäbinä davam edirdik. İki il sonra atamdan aldığım mäktuba görä qardaşım, ruhani olmaq mäqsädilä mädräsäyä köçdü. Män Yusif Ziya mäktäbindä altı il Şärq xalqları dillärini, ädäbiyyatını vä tarixini, qävaidi-ädäbiyyä (poetika), tarixi-ümumi mäntiq, elmi-ähvali-ruh elmlärini oxudum. Fälsäfäyä yenicä başlamışdım. Qardaşım ruhanilik elmini bitirmiş olduğundan, anamı, bacımı da götürüb Tiflisä köçmäli olduq. Män äräbcä oxumamışdım. Bir-iki il mänim oxumağımı mäslähät gördü.

Son zamanlar Xorasanın Äli mähälläsindä, häyäti, ağaclı, sulu bir ev almışdıq. Mäktäbdän döndükdän sonra här gün häyätdä çalışırdım. Atamın här ay göndärdiyi xärclik bizä bol-bol kifayät edirdi. Evi satdıq, qardaşım ailämizi götürüb Tiflisä getdi, män dä mädräsädä qardaşımın otağında qaldım. Äräb dilini az-çox öyränmäk fikrilä maşdağalı Mirzä Äbdülkärimdän äräb dilindä mäntiq vä Gäncä rayonlarından olan Mirzä Mähämmädbağırdan äräb dilindä qävaidi-ädäbiyyädän bähs edän "mütävväl" oxudum.

Biz Xorasana getdikdän sonra atam evlänmiş täzä qadından üç övlad atası olmuşdur. Atam 1890-cı ildä bizi görmäk üçün Xorasana gälirkän Bakıda atama böyük bir ziyafät vermişdilär. Atam o ziyafätdä çar-üsul-idaräsinin yerli ähali haqqında işlätmäkdä olduğu siyasätä qarşı kiçik bir nitq söylämişdir. Bu nitq yalnız Bakı deyil, Tiflis ähalisi içärisinä belä yayılmış olduğundan, çar xäfiyyälärindän biri bunu särdar divanxanasının siyasi bölmäsinä xäbär vermiş vä atamın hökümätä zärärli adam olduğunu başqa şahid vä dälillärlä göstärilmişdi 1902-ci ildä särdar divanxanasının ämri ilä atamı idaräyi-ruhaniyädän çıxarmışdır. O indi böyük ailäsini yalnız mäktäbdän aldığı maaşla idarä edirdi. Bu maddi väziyyätin ağırlığı Tiflisä dönmäyä mäcbur etdi.

Avqustun ortalarında, bir väzifä tapmaq mäqsädilä qardaşım Bakıya gälmiş, şähär mäktäblärinä müällim tä’yin edilmişdi. Qardaşımdan aldığım mäktub mäni dä, anamı da Bakıya dä’vät edirdi. Täräddüdsüz Bakıya köçdük. Fänni-tärbiyä (pedaqogika) vä üsuli-tädris (metodika) elmläri ilä bir az tanışlıqdan sonra, üçünçü gimnaziyada "tatar dili" müällimliyinä imtahan verib, şähadätnamä aldım. Hämin ildän şähär mäktäblärinä ehtiyat müällimi, 1903-cü ildän isä räsmi müällim tä’yin edildim. Ana dili därsläri az olduğuna görä altı ay şäriät därslärinä hazırlaşıb, şäriät müällimliyinä dä imtahan verib şähadätnamä aldım. 1910-cu ilä qädär yeddinci şähär mäktäbindä, altı sinifli Sabuncu mäktäbindä, dördüncü gimnaziyada vä realnı mäktäbindä çalışmağa başladım. 1911-ci ildän isä yalnız realnıda müällimlik edirdim.

Müällimliyä olan eşqim çalışmağa, ädäbi fäaliyyätä mändä böyük häväs oyatmışdı. Rus ädäbiyyatını, rus dili vasitäsiylä Qärb ädäbiyyatını öyränmäyä qärar verdim. Dördüncü gimnaziyada Fyodor adlı bir müällim vardı. Ali tähsil almış bu müällimin baş maarif şö’bäsi yäqin ki, "şübhäli adam" olduğu üçün, müällimlik ixtiyarını almış olduğundan, gimnaziyada müräbbilik väzifäsindä çalışmağa mäcbur olmuşdu. Tänäffüs saatlarında täläbälärin üzärindä näzarät edärdi. Hämin müällimdän bir il rusca oxuyub biliyimi artırdım. Rus dilindä yazılmış elmi vä ädäbi äsärläri artıq oxuyub gözälcä anlaya bilirdim. Realını mäktäbimin müällimlärä mäxsus zängin bir kitabxanası vardır ki, qırx min cilddän ziyadä kitaba malik idi. Boş saatlarını bu kitabxanada çalışırdım, kitabxana müdiri vä rus ädäbiyyatı müällimi Miskeviçus mänä çox kömäk etdi.

Müstäbit çar üsül-idaräsinin yürütdüyü siyasät yerli ähalinin iqtisadi häyatını öldürmäk, milli mädäniyyätini söndürmäk, milli änänä vä ana dilini unutdurmaqdan ibarät idi. O, bu qara fikrini Tatarıstanda vä Başqırdıstanda vä başqa müsälman vilayätlärindä açıq-açığına tätbiq etdiyi halda, Azärbaycanda siyasi pärdä altında häyata keçirmäyä çalışırdı. Ana dili därsi äsl därs saatlarından ävväl vä ya sonra olmalı idi. Qafqaz maarif näzarätinin bütün orta mäktäblärä göndärmiş olduğu "jurnal" mövcibincä yerli uşaqlara ana dili oxumaq mäcburi deyildi. İstämäyän, müdirä ärizä vermäklä, oxumaqdan boyun qaçıra bilärdi. Ana dilindän "zäif " almış imtahana, yoxlamaya cälb edilmäyirdi. Sözün qısası, ana dili ähämiyyätsiz, däyärsiz, qiymätsiz vä lüzumsuz bir şey kimi sürünmäkdä davam edirdi. Xalqımızın "Şahpoladın bağı var, heyvası yox, narı yox" mäsälinä räğmän, anadili adı var, özü yox kimi idi. Çar mütläqiyyätinin siyasäti bunu täläb edirdi. Ana dili müällimi belä ağır şärait icärisindä daxildän vä xariçdän vurulan bütün bu müdhiş zärbälärä, tähqirlärä köks gäräräk, calışmaq mäçburiyyätindä idi.

Ana dili müällimi räsmi müällim sayılmayırdı. Onlar räsmi müällimlärin aldığı maaşın ancaq beşdä biri qädär maaş alırdılar.

Bütün bunlar ana dili müälliminin mänliyinä vä heysiyyätinä toxunurdu.

Yalnız 1905-ci il inqilabı illärindä bir az geniş näfäs aldıq. Rus-yapon müharibäsinin son günlärindä mäğlub olacağını bilmiş çar hökümäti davam edän tä’tillär vä üsyanlara qarşı güzäştä getmäyä mäcbur olduğu zaman, 1904-cü ildä Azärbaycan müällimläri gurultulu bir qurultay çağırdı. Qurultay birinçi növbädä ibtidai şähär mäktäblärindä keçilän "lal usulu" aradan qaldırmaq mäsäläsini ortaya atdı. Rus dilini keçmäyä mäxsus olan bu usul müällimlärimizä çox çätinlik törädirdi. Mäsäläm "Sobaka laet"ya "Koşka myaukayet" cümläsini anlatmaq üçün onların azärbaycanca mä’nasını söylämäk olmazdı. Müällim sinifdä it kimi hürmäli, pişik kimi miyoldamalı, cümlänin mä’nasını uşaqlara ancaq bu yolla anlatmalı idi. Qurultay bu üsulu qaldırmaq üçün särdara bir teleqraf çäkdi.

1907-ci ildä ikinci müällimlär qurultayı çağırıldı. Bu qurultay yeni därsliklär yazmağı täcrübäli müällimlärimzdän Mahmudbäyova (Mahmud ämi), Süleymanbäy Äbdürähmanbäyova, Färhad Ağayevä, Süleymanbäy Axundova (S.Sani) vä mänä tapşırdı. "İkinci il" adlı qiraät kitabını ortaqlı tä’lif etdik. Bundan başqa Mahmudbäy "Birinci il", män dä "Uşaq gözlüyü" adlı qäraät kitabını hazırladıq.

Kiçiklikdän bäri azad vä şän häyata mäftun olan täbiätim 1905-ci il inqlabının ölkämizä säpdiyi azadlıq şäfäqlärilä canlanaraq, yeni häyata vä onun käskin silahı olan ädäbiyyata qızğın bir mähäbbätlä sarıldım. Özünü geniş surätdä göstärmäkdä olan söz vä mätbuat azadlığı mäni bütün qüvvätilä sarsıdaraq, varlığımda böyük bir däyişiklik vä başqalıq törätdi. O gündän vätänimä bir müstämläkä, özümä vä xalqıma çar Rusiyasının bir köläsi kimi deyil, azad bir ölkä, azadä bir vätändaş kimi baxmağa vä gäläcäyä böyük vä parlaq ümidlär bäslämäyä başladım.

Äfsus ki, bu azad vä bäxtiyar günlärin ömrü az oldu. Xalqları ağır boyunduruq altında äzmäyä alışmış çar Rusiyasının müväqqäti vermiş olduğu azadlıq yerinä yenä dä istibdad kabusu çökmäyä, täzyiq vä tähdid bütün qüvvätilä hakim olaraq, boğucu vä äzici qanadlarını üzärimizä särmäyä başladı. Şän vä azad häyatımız söndü, dillär bağlandı, qälämlär susdurulurdu. Fäqät tarix vä zaman öz işini görmüşdü. Azadlıq zövqünü dadmış olanlar açıq vä gizlin fäaliyyätdän qalmadı, müxtälif vasitälärlä öz fikirlärini yaymaqda davam etdi.

Çar Rusiyası öz dilini unutdurmaq vä yerli xalqı get-gedä ruslaşdırmaq siyasätini häyata keçirmäyä çalışırdı. Çarizmin yürütdüyü bu siyasätlä çarpışmaq, uşaqlarımıza öz ana dilini sevdirmäk vä savadlandırmaq üçün müxtälif vasitälär düşünürdüm. Här sinifdä çar hökümätinin ana dili vä ädäbiyyatımız haqqında yürütdüyü siyasätin iç üzünü açıb söylämäklä täläbälärdä milli şüur oyatmağa çalışırdım. Mäktäb daxilindä oxumaq üçün därsliklär hazırladığım kimi, mäktäb xaricindä oxumaq üçün mänzum vä mänsur dramlarlar yazırdım. Belälilä, täläbälärimi ana dilinä o qädär maraqlandırmışdım ki, realnı mäktäbdä 15 il müällimliyim zamanında yalnız zäif nömrä verdiyim bir täläbä müdirä ärizä verib ana dilindä oxumaqdan azad olmuşdu. Onu da yoldaşları o qädär danladılar ki, iki ay sonra sinifä gälib täläbälärin qarşısında üzr istädi, keçmiş olduğumuz därsläri hazırlamaq şärtilä, yenidär därslärimizä davam etdi. Män täläbälärimä adi bir täläbä kimi deyil, xalqımızın gäläcäk kadrı, ümidi, kömäyi näzärilä baxır vä onları üräkdän sevdiyim kimi, täläblärim dä mänä qarşı därin hörmät vä mähäbbät bäslär, çätin zamanlarda här zaman mäni müdafiyä edärdilär. Nümünä olaraq bir-iki misal göstärim: bä’zi şäriyät därsläri saatlarında, ana dili keçdiyimi müdir vä müavin haradansa xäbär tutmuşdular. Bir gün şäriyät därsindä här ikisi sinifä girib nä keçdiyimizi yoxladılar. O gün, täsädüfän, sinifdä Azärbaycan şairlärindän birinin äsärlärini tählil edirdik. Täläbälärdän häbib Talışinski ayağa qalxaraq,"müdir häzrätläri, bu gün miras qanunlarını keçiririk"- deyä cavab verdi vä bununla mäsälä häll edildi. O zaman siniflärdä oxutmaq üçün därs kitabları yox idi. Ona görädä müxtälif şairlärin äsärlärini oxudub, qısaca mätnini däftärlärinä yazdırdım. Täläbälärin ricasına görä, 1907-ci ildä mäclisi-mäb’usanın qapanması münasibätilä yazmış olduğum "Niyä uçdu?" başlıqlı mänzumäni däfdärlärinä yazdırdımışdım. Tiflisdän ümümi maarif şö’bäsi müfättişi Slavinski täftiş üçün gälmişdi. Därs keçärkän müdir ilä bärabär sinfä girdi. Kitabımız olmadığını söylädik.Däftärlärdäki ädäbi parçaları oxutdu. Sıra mänim mänzumämä gäldi. Mänzumäni täläbälärdän birinä oxudurkän: "Bu mänzumä nädän bähs edir?"-deyä sordu. O täläbä mänzumäni siyasi ähämiyyätini anlamadığından, "bu mänzumä ikinci mäclisi-mäb’usanı qapanması münasibätilä yazılmışdır"- deyä cavab verdi. Ön skamyalardan birindä oturan siyasi cähätdän az-çox hazırlıqlı täläbälärdän biri ayağa qalxaraq:"Ali-cänab häzrätläri, bu ädäbi parça Lermontovun"mäläk"başlıqlı mänzumäsinä täqlidän yazılmış mänzumädir"-deyä mäni tählükädän qurtardı.

Yuxarı siniflärdä täläbälärin bilik säviyyäsi müxtälif olduğundan, istädiyim kimi därs keçä bilmirdim. Ona gördä bir müntäxäbat hazırlamağa qärar verdim. Siniflärdä täläbälärin däftärlärinä yazdırdığım ädäbi parçaları vä tärcümeyi -haları toplayaraq, 1909-cu ildä "Gülzar" adlı müntäxäbatı hazırladım. Kitab 1912-ci ildä näşr edildi. Daha sonra "müntäxäbat "vä "türk çälängi" därsliklärini tä’lif etdim.

Män Bakıya gäldiyim zaman Mirzä Fätäli ilä parlayan mänsur ädäbiyyatımız dil vä sänätcä lazımınca inkişaf edä bilmämişdi. Cümlälär dä Azärbaycan särfindän ziyadä äräb vä rus särfinä müvafiq qurulurdu.Mänzum ädäbiyatımızda Vidadi vä Vaqiflä başlayan cäräyanı daha genişlätmäk, daha därinläşdirmäk vä zänginläşdirmäk, mühit vä zämanäyä görä onu daha yeniläşdirmäk lazım gälirkän, bä’zi şairlärimiz hälä äski täsävvüf vä saray ädäbiyyatını zähärli tä’sirindän qurtara bilmäyirdilär. Bu iki cäryanın heç biri mändä qüvvätli tä’sir vä hiss oyatmadığından, bir-iki il täräddüd içindä keçindim. O zaman yazıçılarımızda dramnävisliyä böyük meyl väräğbät olduğundan, män dä, iradämi toplayaraq, äräblärin İranı istilasına dair"Rüstäm Sabati" adlı bir dram yazdım.Fäqät qälämä aldığım bu ilk äsrimdä müväffäq ola bilmädiyim üçün meydana çıxarmadım. Daha sonra Şeyx Şamilin çar Rusiyası ilä çarpışmasını täsvir edän "Qafqaz çiçäyi" adlı dramını tärcümä etdim vä "Min bir gecä "dän iqtibasän "Bir saat xälifälik" häkayäsi äsasında dram yazdım. Här ikisi o zaman Äräblinski täräfindän qäbul edilib, mövqei-tamaşaya qoyulmuşdur. Daha sonra bir çox lirik parçalar, hekayälär... uşaqlar üçün: "Çoban Mämiş","Danışan kukla" (ruscadan tärcümä), "Şälä quyruq","Murad","Tülkü häccä gedir","Yaxşı arxa","Tıq-tıq xanım","Üräk dikmäk","Kimdir haqlı?","Gözäl bahar","Çiçäklär ölkäsindä" kimi mänzum vä mänsur dram vä hekayälär yazdım. Mänim äsl pedaqoji fäaliyyätim Böyük Oktyabr inqilabından sonra başlayır. İnqilabdan sonra ilk illär Bakı realnı mäktäbindä beş milli sinif açdım. Müällimlik bacarıqlarına vä biliklärinä inanmış olduğum Cäbrayılbäyli Cämo, Äli Rağib Qasımov, Qafur Räşad vä realnı mäktäbini o il ikmal etmiş täläbälärdän Sadıq Quliyev vä Qulamäli Häsänovu müällim dä’vät etdim. Därslärimiz müväffäqiyyätlä davam etdi. Aprel inqilabından sonra yeni açılmış altı aylıq kurslarda, sonra Ali Pedaqoji İnstitutunda vä onun näzdindä olan Şaiq adına nümunä mäktäbindä, pedaqoji texnikumda vä V. İ. Lenin adına Ali Pedaqoji İnstitutunda çalışmışam.. Mäktäblärimiz milliläşdikdän, orta vä ali mäktäblär meydana çıxdıqdan sonra mänim iş imkanım qat-qat artmışdı. Proqram yox, material yox idi. Bir täräfdän Maarif Kmissarlığının tapşırığı ilä proqram yazır, digär täräfdän müxtälif yuxarı siniflärdä keçmäkdä olduğum därslärä aid material hazırlayırdım. Bir täräfdän därs proqramlarında keçiläcäk şairlärin dövrünün säciyyäsini, tärcümeyi-halını, tänlil vä tänqidinä aid mäqalälär yazır, digär täräfdän, därsliklär hazırlayırdım.1930-cu ilä qädär gecälär saat ikiyä,bä’zän üçä qädär çalışmaq mäcburiyyätindä idim. Ona görä dä bu uzun müddät ädäbi sahädä çalışmaqdan geri qaldım. Ancaq 1930-cu ildän sonra, yeni yetişmäkdä olan gänc müällim kadrların fäaliyyätä başladığı zaman män cismän vä ruhän dincälmäyä başladım. "Yeni müntäxäbat","Ädäbiyyat därsläri","Ädäbiyyatdan iş" kitablarını hazırlamağa müväffäq oldum.

1934-cü ildän e’tibarän sähhätimä görä müällimlikdän uzaqlaşıb, yenä ädäbiyyat sahäsinä atıldım. Azärnäşrdä redaktor kimi çalışır, ruscadan mänsur vä mänzum äsärlär tärcümä edir, häm dä bädii yaradıcılıqla mäşğul olurdum. Ädäbi fäaliyyätimin bu dövründä yazmış olduğum äsärlär bunlardır: "Oyunçu bağalar" (hekayä vä ssenari), "Xasay" (hekayä vä dram), "Eşşäk üstündä säyahät", "Çocuq bağçası","Qoçaq çocuq" (kukla teatrı üçün), "Sehirli üzük","Tapdıq dädä","El oğlu","Vätän","Aldanmış ulduzlar"vä"İldırım"; Firdovsidän "Mäzdäkin üsyanı"nı vä Nizamidän "İsgändärnamä" in tärcümä etdim. "Araz" vä daha sonrakı äsärlärimi yazdım. Mänä: "-Müällimliyä särf etdiyim vaxtı vä enerjini öz ädäbi yaradıcılığına särf etmiş olsaydın, bu gün sänin daha kamil bädii äsärlärin olardı" deyänlär çox olmuş. Ancaq män bu gün yazıçılığımdan ziyadä müällimliyimlä iftixar ediräm.