1999-2001-ci därs ilindä Bakı şähäri, Xätai r-nu 98 saylı mäktäbin X-XI siniflärindä (Azärbaycan vä rus bölmäläri üzrä) keçirilän “İnformatikanın vä hesablama texnikasının äsasları” fännindän tädris proqramları.

Külli miqdarda mä'lumatların saxlanması, e'malı, ötürülmäsi müasir dövrün än äsas cähätlärindän biridir. Müasir dünya – informasiya dünyasıdır. Elä bir sahä tapmaq olmaz ki, orada informasiya mübadiläsi getmäsin. Cämiyyätin iqtisadi, siyasi vä mädäni qrumları informasiya tä'minatı olmadan mövcud ola bilmäz. İnformasiyanın kämiyyät etibarı ilä händäsi silsilä şäklindä artdığı bir dövrdä, bu mä'lumatların operativ e'malı, mübadiläsi, saxlanılması köhnä “kağız texnologiyası” vasitäsilä mümkün deyil. Bu qlobal problemi häll etmäk üçün “kompüter texnologiyalarından” istifadä etmäk lazımdır. Bütün inkişaf etmiş ölkälärdä kompüterlär cämiyyätdä mövcud bütün qrumlarda geniş tätbiq olunmaqdadır. Müasir dövrdä än qiymätli kapital – informasiya kapitalıdır. Bä'zi inkişaf etmäkdä olan ölkälärdä kompüter texnologiyalarının yaradılması, tätbiqi sahäsindä çox böyük işlär görülmüş, näticädä bu ölkälär çox qısa bir müddätdä böyük inkişafa nail olmuşlar.

Azärbaycanda vä keçmiş SSRİ-nin respublikalarında kompüter texnologiyalarının tätbiqi zäif getsädä, müstäqillik äldä etmiş ölkälärin tezliklä inkişaf etmiş ölkälär säviyyäsinä çıxması üçün kompüterläşmä mäsälälärini häll etmälidirlär. Yä'qin ki, bu ölkälär bu yolla da gedäcäklär.

Keçmiş SSRİ-dä inzibati qaydada qäbul olunmuş “İnformatikanın vä hesablama texnikasının äsasları” fänni üzrä därs proqramları 50-ci illärin kompüter texnologiyaları äsasında yazılmışdır vä müasir täläblärä cavab vermäyir. Keçmiş SSRİ-nin dağılmasının äsas säbäblärindän biri kompüter sahäsindäki texnoloji geriliyi idi.

Hal-hazırda dövlätimizin äsas milli gäliri onun täbii särvätläridir. Ancaq täbii särvätlär müäyyän vaxtdan sonra tükänir. İnkişaf etmiş ölkälärin milli gälirinin böyük hissäsini müasir texnologiyalar, o cümlädän kompüter texnologiyaları(elektron vä proqram tä'minatı) täşkil edir. Böyük väsaitlär cälb etmädän ölkämizdä kompüter texnalogiyalarının müäyyän sahälärini yaratmaq olar. Müäyyän bir vaxtdan sonra bu sahälär milli gälirin äsasını täşkil edär. Yeni texnologiyaların yaradılması üçün tähsil sahäsindä däyişikliklär etmäk lazımdır. Yeni proqramların yaradılması, yeni därsliklärin yazılması än aktual bir problem olub, tezliklä häll olunmalıdır. Çünki bu problemläri häll etmäyä qadir kadrlarımız var.

Sizä täqdim etdiyimiz “İnformatikanın vä hesablama texnikasının äsasları” fänni üzrä därs proqramı kompüter texnologiyalarının yaradılması, tätbiqi ilä bağlı kadr problemlärinin häll olunması sahäsindä “İbtidai kompüter tähsilini” ähatä edir.

Bu proqrama uyğun därslik dä yazılıb. Fikrimizcä, 286 prosesorlu 16 däräcäli maşınlar üçün näzärdä tutulan bu proqram yeni texnologiyaların öyränmäsi işindä vätändaşlarımıza yardımçı ola bilär.

Son 50 ildä kompüterin texnologiyaları çox böyük inkişaf dövrü keçmişdir. Kompüterin imkanlarının genişlänmäsi näticäsindä bütün fännlär üzrä tädris proqram sistemläri yaradılır. Därsliklärin elektron varintları yaradılır. Artıq xaricdä tanınmış ali mäktäblärdä qiyabi tähsil almaq üçün Internet şäbäkäsindän istifadä olunur. Qlobal şäbäkälär vasitäsilä tähsil yaxın gäläcäkdä än äsas tähsil formasına çevriläcäk.

Müasir kompüterlär ilk hesablama maşınlarından müqayisä olunmaz däräcädä üstündür. Bu üstünlük aşağıdakı sahälärdä özünü göstärir:

• Lampa, tranzistor texnologiyalarından mikrosxem texkologiyalarına keçmäklä, kompüterin qabaritläri min däfälärlä azaldılmışdır.
• Prosessorun qabaritinin kiçilmäsi ilä yanaşı onun hesablama sür'ätinin milyon däfälärlä artmışdır.
• Daxili vä xarici yaddaşların hädsiz däräcädä genişlämäsi hesabına kompüterdä heç bir çätinlik olmadan böyük mä'lumatları (mäs. Hava proqnozu, seysmik mä'lumatlar kimi küllü miqdarda mä'lumatları, milyonlarla kitabların virtual banklarını) yaddaş qurğularında saxlamaq, sür'ätlä e'mal etmäk, dünyanın ixtiyari yerinä ötürmäk olar.
• Kompüterin digär qurğularının (printer, skaner, monitor, klaviatur, faks-modem vä d.) keyfiyyät vä imkanlarının käskin surätdä yüksälmäsi vä yeni qurğuların yaradılması näticäsindä kompüterin tätbiq sahäläri hädsiz däräcädä genişlänmişdir.
• Müasir telekomunikasiya, radio-televiziya sistemlärinin Internet şäbäkäsinä qoşulması näticäsindä informasiya mübadiläsinin texnoloji yeni formasının yaranması.

Proqram tä'minatı sahäsindä

Kompüterin elektronikasının keyfiyyätinin yüksälmäsi hesabına proqram tä'minatı sahäsindä yüksäk näticälär äldä olunmuşdur. İndi insan fäaliyyätinin elä bir sahäsi yoxdur ki, onun üçün proqram tä'minatı yaradılmasın.

Multimedia proqram tä'minatı kompüterdäki sistemläri daha “canlı” etmişdir. Xüsusilä son illärdä 3D texnologiyalarının inkişafı “real” dünya ilä “virtual” dünya arasındakı färqläri aradan götürmäkdädir.

Proqram tä'minatının qiymäti informasiya sistemlärinin ümumi qiymätlärinin 70-80%-ni täşkil edir. Kompüterin elektronikasının qiymätinin käskin aşağı düşmäsi ilä yanaşı proqram tä'minatının qiymätinin qalxması tendensiyası özünü göstärir.

Kompüter tähsilinin hal – hazırkı väziyyäti haqqında aşağıdakıları qeyd edä bilärik ki, 50-ci illärin hesablama texnikasının säviyyäsinä hesablanmış hal-hazırda istifadä olunan “İnformatikanın vä hesablama texnikasının äsasları” fänni üzrä tädris proqramı müasir şärtlärä cavab vermir. Bu proqramın üzärindä cüz'i däyişikliklär etmäklä, müasir täläblärä cavab veräcäk proqram yaratmaq mümkün deyil. Böyük hesablama maşınlarınının yerinä färdi kompüterlärin ämälä gälmäsi, proqram tä'minatının insan fäaliyyätinin bütün sahälärä tätbiq olunması ilä älaqädar müvafiq tädris proqramı da däyişilmälidir. Hal-hazırda istifadä olunan tädris proqramı köhnä texnologiya äsasında yaradılıb vä öz aktuallığını itirib.

Kompüter tähsili ilä bağlı dünyada gedän proseslärä äsasän unversal kompüter tähsili haqqında danışmaq mümkün deyil. Faktik olaraq, inkişaf etmiş ölkälärdä kompüter tähsili 2 istiqamätdä aparılır:

İxtisaslaşdırılmış kompüter tähsili. İxtisaslaşdırılmış kompüter tähsili. Bu tähsil äsasän ixtisası kompüter olmayan mütäxäsislär üçün näzärdä tutulmuş tähsildir. Bu tähsili alan här bir şäxs öz seçdiyi ixtisas üzrä mövcud proqram tä'minatını vä kompüter avadanlıqlarını idarä etmäk qabiliyyätinä malik olmalıdır. Bu tähsil äsasän ixtisası kompüter olmayan mütäxäsislär üçün näzärdä tutulmuş tähsildir. Bu tähsili alan här bir şäxs öz seçdiyi ixtisas üzrä mövcud proqram tä'minatını vä kompüter avadanlıqlarını idarä etmäk qabiliyyätinä malik olmalıdır.

• Mühasiblär “1S”, “Turbo Buxalter” vä digär proqram sistemlärini,
• Poliqrafiyaçılar Page Maker, Corel Ventura, QuicXpress vä digär tärtibat proqramlarını,
• Rässamlar Corel Draw, Adobe Photoshop, Corel Photo Phaint vä d. analoji sistemläri,
• Tärcümäçilär Stylus, Prompt, Socrat, Lingvo, Context vä d. tärcümäçi sistem vä elektron lüğätläri,
• Mühändislär AutoCad sistemini,

vä digär mütäxäsislär öz sahälärindäki proqram tä'minatını öyränmäli, onların funksional imkanlarından öz işlärindä maksimum istifadä etmälidir.

Ali kompüter tähsili. Bu tähsil proqramçılar vä kompüterin elektronikası ilä mäşğul olanlar üçün näzärdä tutulub. Proqram sistemlärin yaradılması, kompüterin qurğularının tä'miri, yeni kompüter qurğularının yaradılması vä s. yalnız bu tähsilin äldä olunması ilä mümkündür. Ali kompüter tähsilindä äsas üç qrup peşäkar mütäxäsislärin hazırlanması näzärdä tutulub:

• Tätbiqi proqramlaşdırma üzrä proqramçılar. Bu ixtisaslı proqramçılar müxtälif tätbiqi proqramlar sistemläri yaratmaq imkanına malik olmalıdırlar. Bunun üçün yüksäk alqoritmik dillärin bir neçäsinä peşäkar säviyädä yiyälänmälidirlär. Hal-hazırda yüzlärlä alqoritmik dillär mövcuddur. Tähsil üçün äsas olaraq Quic Basic, Visual Basic alqoritmik dillärini äsas götürmäk daha mäqsädäuyğundur. Belä ki, proqram tä'minatı sahäsindä MicroSoft şirkäti aparıcı bir şirkät olduğu üçün, bu şirkätin proqram tä'minatı – ämäliyyat sistemläri, alqoritmik dilläri räqabätä davamlı proqram tä'minatının yaradılmasına imkan verir.

• Sistem proqramlaşdırma üzrä proqramçılar. Bu ixtisasa yiyälänmiş proqramçılar kompüterin arxitekturasını därindän bilmäli, kompüter qurğuları ilä bağlı problemläri häll etmäk qabiliyyätinä malik olmalıdırlar. Sistem proqramların yaradılması üçün aşağı säviyyäli alqoritmik dillärdän, deassembler proqramlarından, mini koldlardan istifadä etmäk bacarığına malik olmalıdırlar. Burada da MicroSoft şirkätinin proqram tä'minatından istifadä olunmalıdır.

• Kompüter elektronikası üzrä mühändislär. Bu ixtisas müasir kompüterlärin daxili vä xarici qurğularını därindän bilmälidirlär. Kompüterin müxtälif sahälärä tätbiqi ilä bağlı yeni ötürücü, toplayıcı qurğuları yaratmaq, mövcud qurğuları tä'mir etmäk qabiliyyätinä malik olmalıdırlar.

Biz bu tähsillä bağlı daha geniş danışa bilärdik. Ancaq bu bizim mövzudan uzaqlaşdıra bilär. Yuxarıda sadalanan här iki tähsil ibtidai kompüter tähsili olmadan mümkün deyil. Faktiki olaraq här bir orta tähsilli şäxsin ibtidai kompüter tähsili alması zäruri bir mäslädir.

İKT-in äsas mäqsädi orta mäktäb şagirdlärinä kompüter operatoru ixtisası vermäkdir. Kompüter operatoru ixtisası aşağıdakı bilikläri ähatä edir:

• İlk praktik därsdä şagirdlärä kompüterin äsas qurğuları göstärilmäli, bu qurğuları elektrik şäbäkäsinä qoşmaq/ayırmaq qaydaları, “yumuşaq disklärin” (floppy disk) xarici yaddaş qurğusuna (FDD) yerläşdirilmäsi/känar edilmäsi qaydaları, kompüterin qurğularının mühafizäsi vä digär kompüterdän istifadä etmäk “mädäniyyätinin” elementläri öyrädilmälidir.
• Kompüterin daxili vä xarici qurğuları haqqında zäruri mä'lumatlar.
• Ämläliyyat sistemläri (8 däräcäli maşınlar üçün MicroDos, 16 däräcäli maşınlar üçün MsDos) haqqında zäruri mä'lumatlar. Ämäliyyat sistemlärinin äsas elementläri (fayl, kataloq, yol) haqqında geniş mä'lumatlar (ämäliyyat sistemlärinin 12 äsas ämri: DIR, MD, CD, RD, TYPE, COPY, REN, DEL, TIME, DATE, PAUSE, CLS).
• Servis sitemlärlä bağlı tam mä'lumatlar (mäs. 16 däräcäli maşınlar üçün Norton Commander).
• Redaktorlarda (Symantec şirkätinin Norton Editor vä ya MicroSoft şirkätinin EDIT redaktorları) särbäst işlämäk bacırığı.
• “Kor yığımı”nı öyrädän sistemdä (BABYTYPE) praktik olaraq klaviaturda sür'ätli vä keyfiyyätli yığıma nail olmaq ( Kafi parametrlär:
  yığım sür'äti 1 däqiqädä 60 simvoldan az olmamalı, sähvlär 5%-dän çox olmamalıdır.).
• Kompüterläri täxrib edän “viruslara” qarşı olan antivirus proqramlarından istifadä etmäk bacarığı.
• Kompüterdäki mä'lumatları arxivläşdirmäk, mä'lumatları arxiv vasitäsilä bärpa etmäk imkanı.
• Basic alqoritmik dilinin redaktorunda işlämäyi, sadä alqoritmlär tärtib etmäyi vä standart Basic-in operatorları vasitäsilä proqramlar yaratmaq qabiliyyätinä malik olmalıdır.

Fänni tädris edän müällim aşağıdakı şärtlärä fikir vermälidir:

• İlk praktik därsdä şagirdlärä kompüterin äsas qurğuları göstärilmäli, bu qurğuları elektrik şäbäkäsinä qoşmaq/ayırmaq qaydaları, “yumuşaq disklärin” (floppy disk) xarici yaddaş qurğusuna (FDD) yerläşdirilmäsi/känar edilmäsi qaydaları, kompüterin qurğularının mühafizäsi vä digär kompüterdän istifadä etmäk “mädäniyyätinin” elementläri öyrädilmälidir.

• Därs aparılarkän här bir mövzunu müasir texnalogiyalarla bağlı mä'lumatlarla genişländirmäk lazımdır. Texnoloji yeniliklär dövrü näşriyyatdan, ixtisaslaşdırılmış ädäbiyyatdan götürülmälidir.
• Kompüterin daxili qurğuları mövzusunda olan därsläri apararkän praktik olaraq ana platanın üzärindä yerläşän bütün qurğular şagirdälärä göstärilmälidir.
• Ämäliyyat sistemläri ilä bağlı mövzuları tädris edärkän, här bir şagirdin ävvälädän müäyyän olunmuş sxem üzrä kataloq strukturunu yaratmaq, yolları müäyyän etmäk, mövcud kataloqlara keçmäk vä onları läğv etmäk bacarığını aşılamalıdır. Analoji işlär faylların yaradılması, adlarının däyişdirilmäsi, tärkibinä baxılması, onların müxtälif katalloqlara köçürülmäsi vä läğv edilmäsi ilä bağlı aparılmalıdır.
• Bütün praktik därslärdä 10 barmaqlı kompüter yığımı ilä bağlı mäşğälälär (10-15 däq.) aparılmalıdır. Şagirdlärin klaviaturda yığım sür'ät vä keyfiyyätinin artmasına xüsusi näzarät olunmalıdır.
• Standart Basic-in PRINT operatoru vä hesablama operatorları vasitäsilä kalkulyator rejimindän istifadä etmäk bacarığını aşılamalıdır.
• Basic alqoritmik dilinin yalnız standart operatorları (20 operator) öyrädilmäli, bu operatorlar vasitäsilä sadä alqoritmä malik olan proqramlar yazılmalıdır. Adi bir alqoritm uzun müddät öyränilmäli vä täkminläşdirilmälidir. Mäsälän, kvadrat tänliyin köklärinin tapılması üçün näzärdä tutulan alqoritmä müxtälif yoxlama blokları älavä olunmalıdır.

4. İbtidai kompüter tähsilinin proqramı

İbtidai kompüter tähsilinin proqramı 10-11-ci snifläri ähatä edir. Bu proqram täcrübäli operatorlar hazırlanması üçün näzärdä tutulub.

11-ci sinifdä keçiriläcäk bä'zi därslär (27, 28, 30, 31, 32) sadä mäsälälärin alqoritmlärinin yaradılması, standart Basic-in 20 operatoru vasitäsilä proqramların yazılması, gäläcäkdä ali kompüter tähsili almaq istäyän şagirdlärä zäruri bilikläri veräcäkdir.